Αν κάτι μας δίδαξε η ενεργειακή κρίση και το έβαλε επεισοδιακά στη ζωή εκατομμυρίων Ευρωπαίων καταναλωτών είναι το χρηματιστηριακό παιχνίδι καθορισμού των τιμών των καυσίμων, οι οποίες ανεβοκατεβαίνουν ανεξέλεγκτα ανάλογα με τις διαθέσεις των traders και την ψυχολογία της αγοράς. Δείκτες όπως η εικονική πλατφόρμα συναλλαγών TTF στην Ολλανδία, τα διμερή συμβόλαια, η ρήτρα αναπροσαρμογής, η οριακή τιμή συστήματος και η αγορά εξισορρόπησης αποτελούν πλέον για όλους όρους της καθημερινότητας που προκαλούν μια μόνιμη σπαζοκεφαλιά και φουσκώνουν αδικαιολόγητα τους λογαριασμούς ρεύματος.
Τι οδηγεί την ανοδική κούρσα τιμών; Γιατί και πώς μας επηρεάζει η πλατφόρμα συναλλαγών TTF; Γιατί καθυστερεί μια ευρωπαϊκή λύση και πώς θα ήταν οι τιμές της ενέργειας χωρίς τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία; Υπάρχουν υπερκέρδη και ποιους αφορούν; Γιατί οι βόρειες χώρες αντιδρούν στην επιβολή πλαφόν στο φυσικό αέριο;
Μπορεί να αλλάξει η δομή της αγοράς; Σταχυολογούμε τις ερωτήσεις που φωτίζουν την πρωτοφανή ενεργειακή κρίση και δίνουμε απαντήσεις σε 12 καίρια ερωτήματα για το παρόν και το μέλλον της αγοράς.
1 Πώς λειτουργεί η αγορά χονδρεμπορικής και γιατί καθορίζει την τιμή της ηλεκτρικής ενέργειας;
Σύμφωνα με το μοντέλο λειτουργίας των ενεργειακών αγορών, η χονδρεμπορική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας αποτελείται από τις διμερείς συμφωνίες μεταξύ παραγωγών/πωλητών και αγοραστών και τις συναλλαγές στο χρηματιστήριο ενέργειας (ελληνικό χρηματιστήριο ενέργειας – ΕΧΕ). Τυχόν πρόσθετες ανάγκες σε ενέργεια και αποκλίσεις σε πραγματικό χρόνο αντισταθμίζονται από συναλλαγές επίσης χρηματιστηριακού τύπου στην πλατφόρμα εξισορρόπησης που λειτουργεί ο ΑΔΜΗΕ, με αυξημένο όμως κόστος. Στην Ελλάδα οι διμερείς συμφωνίες (συμφωνίες μεταξύ παραγωγών ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ και μεγάλων καταναλωτών σε σταθερές τιμές) είναι αμελητέες σε όγκο, με αποτέλεσμα σχεδόν το 100% των πωλήσεων ηλεκτρικής ενέργειας να διενεργείται μέσω του ΕΧΕ. Σε αντίθεση με άλλες χώρες της Ε.Ε. όπου στο χρηματιστήριο διακινείται λιγότερο από το 30%. Επίσης, στην Ελλάδα η συντριπτική πλειονότητα των τιμολογίων λιανικής είναι μεταβλητή, με τιμή συνδεδεμένη με τη χρηματιστηριακή τιμή ηλεκτρικής ενέργειας και συγκεκριμένα με την Τιμή Εκκαθάρισης Αγοράς (ΤΕΑ) της προ-ημερήσιας αγοράς (Day Ahead Market). Επομένως, η τιμή που διαμορφώνεται κάθε μέρα στο ΕΧΕ καθορίζει και τις τιμές λιανικής.
2 Ποια ανάγκη δημιούργησε τον ολλανδικό κόμβο χρηματιστηριακών συναλλαγών TTF και γιατί είναι τόσο καθοριστικός για τη διαμόρφωση των τιμών;
Το TTF (Title Transfer Facility ή Ταμείο Μεταφοράς Τίτλων) είναι ένα εικονικό σημείο διαπραγμάτευσης/συναλλαγών φυσικού αερίου στην Ολλανδία. Μέσω αυτής της πλατφόρμας πραγματοποιούνται χρηματοοικονομικές συναλλαγές φυσικού αερίου, με πρόσβαση μεγάλου αριθμού συμμετεχόντων. Το TTF παρέχει τη δυνατότητα σε συμμετέχοντες της χονδρεμπορικής ολλανδικής αγοράς φυσικού αερίου να εμπορεύονται συμβόλαια/ποσότητες φυσικού αερίου.
Η αύξηση των αγορών φορτίων spot υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG) την τελευταία 20ετία δημιούργησε την ανάγκη οργανωμένης αγοράς διαπραγμάτευσής τους. Στην Ευρώπη, η μεγαλύτερη αγορά και αυτή που καθιερώθηκε ως δείκτης αναφοράς ήταν το χρηματιστήριο φυσικού αερίου της Ολλανδίας. Ο δείκτης αυτός μπήκε και στα μακροχρόνια συμβόλαια που προηγουμένως ήταν συνδεδεμένα με την τιμή του πετρελαίου, η οποία ήταν επίσης μεταβλητή.
Επομένως, η τιμή που διαμορφώνεται στο TTF (συγκεκριμένα ο μέσος όρος τιμών του προηγούμενου της τιμολόγησης μήνα του προθεσμιακού προϊόντος με παράδοση στο μήνα τιμολόγησης (Front Month Settlement Price), καθορίζει και τις τιμές φυσικού αερίου στην Ελλάδα.
Στη συνέχεια όμως καθορίζει και τις χονδρεμπορικές τιμές ηλεκτρικής ενέργειας με τον εξής μηχανισμό: η Τιμή Εκκαθάρισης Αγοράς στο χρηματιστήριο, δηλαδή η τιμή στην οποία αγοράζουν ενέργεια οι πάροχοι υπολογίζεται από τις οριακές (δηλαδή τις μέγιστες) τιμές κάθε ώρα. Οι τελευταίες κυριαρχούνται από το μεταβλητό κόστος των μονάδων ηλεκτροπαραγωγής από φυσικό αέριο, λόγω της ευελιξίας των μονάδων αυτών και του ποσοστού του αερίου στο μείγμα ηλεκτροπαραγωγής της Ελλάδας (περίπου 40% κατά μέσον όρο, διπλάσιο του μέσου όρου Ε.Ε.).
3 Μπορεί να αλλάξει η δομή της αγοράς και να προσαρμοστεί στις τρέχουσες επείγουσες ανάγκες, όπως ζητά η ελληνική κυβέρνηση;
Ενδεχόμενη αλλαγή της δομής της αγοράς μπορεί να γίνει μόνο με αλλαγή της νομοθεσίας στο επίπεδο της Ε.Ε. και αυτό απαιτεί ευρεία συμφωνία και χρόνο. Μπορούν, όμως, να ληφθούν βραχυπρόθεσμα μέτρα, τα οποία στον βαθμό που παρεμβαίνουν στο μοντέλο της αγοράς απαιτούν και πάλι την έγκριση της Ε.Ε. Τέτοια μέτρα είναι η επιβολή πλαφόν στα χρηματιστήρια φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας και η επιβολή έκτακτης φορολογίας στα υπερκέρδη των παραγωγών ενέργειας.
4 Ισχύει ότι στην Ελλάδα οι καταναλωτές πληρώνουν την ηλεκτρική ενέργεια με βάση την τιμή του φυσικού αερίου του προηγούμενου μήνα; Γιατί συμβαίνει αυτό και πώς θα αλλάξει;
Ισχύει. Αυτό μπορεί να αλλάξει μόνο αν διατεθεί και στην Ελλάδα η παραγόμενη ηλεκτρική ενέργεια μέσω διμερών συμβάσεων, στις οποίες η τιμή από τις μονάδες σταθερού κόστους όπως οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας θα είναι σταθερή, ενώ για την τιμή από τις μονάδες μεταβλητού κόστους όπως οι μονάδες φυσικού αερίου, θα υπάρχει σύνδεση με τις επί μέρους παραμέτρους που καθορίζουν το κόστος. Διότι και στις μονάδες φυσικού αερίου, το κόστος είναι κατά ένα μέρος σταθερό (20%-30%) ενώ το μεταβλητό κόστος πολλές φορές δεν συνδέεται κατά 100% με τις τιμές TTF (όπως με ορισμένα μακροχρόνια συμβόλαια).
Μεγαλύτερη πρόκληση είναι η διάθεση τέτοιων τιμολογίων και στη λιανική. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο με παρέμβαση της ΡΑΕ και της Πολιτείας, καθώς οι παραγωγοί/προμηθευτές φαίνεται να προτιμούν τα πλήρως μεταβλητά τιμολόγια.
5 Υπάρχουν κερδοσκοπικά παιχνίδια και υπερκέρδη στην αγορά;
Φαίνεται ότι υπάρχουν. Σύμφωνα με ανακοίνωση 5 βιομηχανικών συνδέσμων στις 10 Μαρτίου 2022, η Τιμή Εκκαθάρισης Αγοράς (ΤΕΑ) στο χρηματιστήριο ενέργειας διογκώνεται περισσότερο απ’ ό,τι δικαιολογείται από τις τιμές φυσικού αερίου του TTF. Οι εκπρόσωποι της βιομηχανίας εκτιμούν ότι οι χονδρεμπορικές τιμές το τελευταίο διάστημα έχουν διαμορφωθεί σε «υπερβολικά επίπεδα», που επιφέρουν απροσδόκητα οφέλη στους ηλεκτροπαραγωγούς φυσικού αερίου και ζητούν τη λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση της υπερβολικής αύξησης των τιμών στη χονδρεμπορική αγορά, συμπεριλαμβανομένης και της φορολόγησης των υπερκερδών των παραγωγών ηλεκτρικής ενέργειας.
Επιπλέον, η άνοδος των τιμών στο TTF δεν δικαιολογείται από τα δεδομένα προσφοράς και ζήτησης φυσικού αερίου. Οι ροές από τη Ρωσία είναι κανονικές και δεν έχει εκδηλωθεί κανένα περιστατικό έλλειψης προσφοράς μέχρι τώρα. Είναι μόνο η «ψυχολογία» η οποία γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης και ανεβάζει τις τιμές.
6 Οταν λέει η κυβέρνηση ότι θα επιβάλει έκτακτη εισφορά στα υπερκέρδη, τι εννοεί και ποιους αφορά;
Υπερκέρδη καταγράφουν οι μονάδες παραγωγής σταθερού κόστους που διαθέτουν την ηλεκτρική ενέργεια στο χρηματιστήριο στις οριακές τιμές (οι τελευταίες καθορίζονται από το φυσικό αέριο όπως ήδη εξηγήσαμε). Αυτές είναι οι υδροηλεκτρικές, οι λιγνιτικές (αν ο συνδυασμός τιμής δικαιωμάτων εκπομπής CO2 και τιμής φυσικού αερίου οδηγεί σε χαμηλότερο κόστος από των μονάδων ΦΑ) και οι αιολικές/φωτοβολταϊκές που δεν έχουν ή έχουν λήξει οι εγγυημένες ταρίφες τα feed-in tariffs και feed-in premiums. Επίσης, ορισμένες μονάδες φυσικού αερίου που έχουν καλύτερα κοστολόγια λόγω υψηλού βαθμού απόδοσης ή φθηνότερων προμηθειών. Στην υπόλοιπη Ευρώπη υπερκέρδη καταγράφουν και τα πυρηνικά.
Οι μονάδες από ΑΠΕ με feed-in tariffs και feed-in premiums δεν καταγράφουν υπερκέρδη γιατί εκπροσωπούνται από τον διαχειριστή των ΑΠΕ (ΔΑΠΕΕΠ). Ο τελευταίος τις πληρώνει σύμφωνα με τις ανωτέρω εγγυημένες τιμές και επιστρέφει τη διαφορά από τις χρηματιστηριακές τιμές στο Ταμείο Ενεργειακής Μετάβασης (ΤΕΜ) από το οποίο επιδοτούνται οι καταναλωτές.
7 Γιατί στην Ελλάδα οι τιμές χονδρεμπορικής είναι κάποιες φορές ακριβότερες από άλλες αγορές της Ε.Ε.;
Λόγω του μεγαλύτερου ποσοστού της ηλεκτροπαραγωγής από φυσικό αέριο όπως προαναφέρθηκε. Επίσης, τα χρηματιστήρια ενέργειας είναι τοπικά και καθένα λειτουργεί με τους δικούς του συμμετέχοντες. Το ΕΧΕ θεωρείται «ρηχό» για τα ευρωπαϊκά δεδομένα και επομένως πιο ευάλωτο σε ενδεχόμενη χειραγώγηση.
8 Οι υψηλές τιμές χονδρικής επηρεάζουν το ίδιο τους Ελληνες καταναλωτές και τους Ευρωπαίους ή υπάρχουν διαφορές;
Υπάρχουν μεγάλες διαφορές. Οπως προαναφέρθηκε, στις άλλες χώρες της Ε.Ε. η ηλεκτρική ενέργεια διατίθεται σε ποσοστό άνω του 70% με διμερείς συμβάσεις, οι οποίες δεν επηρεάζονται κατά 100% από τις τιμές του φυσικού αερίου.
9 Ο πρωθυπουργός έχει προτείνει στην Κομισιόν την επιβολή πλαφόν στη χονδρική αγορά, μέτρο για το οποίο αντιδρούν οι βόρειες χώρες γιατί;
Διότι λόγω των διμερών συμβάσεων δεν έχουν νιώσει ακόμα τόσο μεγάλο πρόβλημα ενώ αναμένουν και τη λήξη του πολέμου στην Ουκρανία που έχει επηρεάσει την ψυχολογία των χρηματιστηρίων.
Επίσης, διότι οι βόρειες χώρες πρωταγωνιστούν στην καθιέρωση του μοντέλου της πλήρως απελευθερωμένης και χρηματιστηριακής αγοράς ενέργειας και ίσως δυσκολεύονται να αποδεχθούν τα προβλήματά του.
Εκτιμάται ότι η Ε.Ε. θα προβεί σε διορθωτικές κινήσεις διότι τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του ισχύοντος μοντέλου είναι πλέον ορατά και αδιαμφισβήτητα. Ηδη η Κομισιόν εργάζεται πάνω στη διάγνωση των προβλημάτων και στην ετοιμασία προτάσεων προς το Συμβούλιο.
10 Στην πρόσφατη σύνοδο κορυφής συμφωνήθηκε η προμήθεια 15 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων LNG για την Ευρώπη. Σε τι τιμή θα προμηθευτεί η Ε.Ε. αυτές τις ποσότητες;
Δεν έχουν ανακοινωθεί λεπτομέρειες για τη συμφωνία αυτή. Δεν είναι γνωστές οι τιμές ούτε αν θα πρόκειται για κεντρική προμήθεια από την επιτροπή που θα κατανεμηθεί στα κράτη-μέλη. Το θέμα είναι πολύπλοκο στην εφαρμογή του, καθώς προφανώς πρέπει να τηρηθούν κατ’ αρχάς οι υφιστάμενες μακροχρόνιες συμβάσεις τόσο σε pipeline gas όσο και σε LNG, ενώ πρέπει να ληφθεί υπόψη και ότι η αγορά Φ.Α. είναι απελευθερωμένη και οι εισαγωγείς/προμηθευτές επιλέγουν αυτοί τις προμήθειές τους.
11 Μπορεί η Κομισιόν να ξεπεράσει τις αγκυλώσεις και να βρει έναν κοινό βηματισμό για τον μετριασμό του ενεργειακού κόστους;
Το all time classic πρόβλημα της Ε.Ε. που είναι οι εθνικές διαφοροποιήσεις και οι μακροχρόνιες διαδικασίες για εξεύρεση ενός συμβιβασμού που μπορεί και να μην είναι η βέλτιστη λύση αλλά απλώς αυτό που μπορεί να γίνει αποδεκτό από όλους, εμφανίζεται και πάλι.
Υπάρχει όμως αισιοδοξία γιατί όλοι συνειδητοποιούν ότι ενδεχόμενη διαιώνιση του προβλήματος θέτει σε κίνδυνο την οικονομική ανάπτυξη της Ε.Ε. και την επιτυχία της ενεργειακής μετάβασης.
Διαβάστε ακόμη:
REDS: Πώς προχωρούν τα πλάνα για Μαρίνα Αλίμου, Γούρνες Ηρακλείου και Cambas Project στην Παλλήνη