Στην έγκριση του Ειδικού Σχεδίου Απόκρισης σε Ραδιολογική Έκτακτη Ανάγκη (ΕΣΑΡΠΕΑ), εξαιτίας σοβαρού ατυχήματος σε πυρηνική εγκατάσταση εκτός συνόρων, προχώρησε η Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας του Υπουργείου Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας.
Συγκεκριμένα, με χθεσινή απόφαση του Γενικού Γραμματέα Βασίλη Παπαγεωργίου εγκρίθηκε το εν λόγω σχέδιο και απεστάλη προς την Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (ΕΕΑΕ) και ακολούθως προς όλες τις συναρμόδιες υπηρεσίες.
Το πολυσέλιδο κείμενο περιγράφει αναλυτικά όλες τις αναγκαίες ενέργειες τόσο πριν, όσο κατά τη διάρκεια της απειλής, καθώς και τις κινήσεις αποκατάστασης μετά τη λήξη των έκτακτων συνθηκών.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το 2019 εκπονήθηκε από την ΕΕΑΕ και υποβλήθηκε στη ΓΓΠΠ η αξιολόγηση των δυνητικών καταστάσεων ραδιολογικής/πυρηνικής έκτακτης ανάγκης (ΑΔΚΕΑ). Βάσει της ΑΔΚΕΑ εκδίδονται, υπό τον συντονισμό της ΓΓΠΠ σε συνεργασία με την ΕΕΑΕ και άλλους αρμόδιους φορείς, τα αντίστοιχα Ειδικά Σχέδια Απόκρισης σε Ραδιολογική ή Πυρηνική Έκτακτη Ανάγκη (ΕΣΑΡΠΕΑ). Η ΑΔΚΕΑ περιλαμβάνει τα παρακάτω σενάρια καταστάσεων ραδιολογικής ή πυρηνικής έκτακτης ανάγκης που δύναται να προκύψουν εντός της ελληνικής επικράτειας, λαμβανομένου υπόψη και του γεγονότος ότι αυτή μπορεί να πληγεί από καταστάσεις έκτακτης ανάγκης που λαμβάνουν χώρα εκτός του εδάφους της:
α) Ατύχημα σε πυρηνικό σταθμό εκτός συνόρων
β) Πυρηνικό ατύχημα σε ελλιμενισμένο πυρηνοκίνητο πλοίο
γ) Ατύχημα σε αδειοδοτημένη εγκατάσταση εντός συνόρων
δ) Έκτακτη ανάγκη με εμπλοκή επικίνδυνης πηγής σε απρόβλεπτη τοποθεσία
ε) Ατύχημα κατά τη μεταφορά ραδιενεργών υλικών
στ) Κακόβουλη πράξη με χρήση ραδιολογικού ή πυρηνικού παράγοντα.
Από το 2020 μέχρι και πέρυσι η Δ/νση Σχεδιασμού & Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών της ΓΓΠΠ προχώρησε στην κατάρτιση και έκδοση σχεδίων για την αντιμετώπιση των παραπάνω περιπτώσεων. Μεταξύ αυτών και πιο πρόσφατα του Ειδικού Σχεδίου για την αντιμετώπιση της περίπτωσης ατυχήματος σε πυρηνικό σταθμό εκτός συνόρων.
Πότε ενεργοποιείται και οι στόχοι
Το συγκεκριμένο Ειδικό Σχέδιο ενεργοποιείται και εφαρμόζεται σε περίπτωση που συμβεί ή υπάρχει η υπόνοια ότι έχει ή πρόκειται να συμβεί έκλυση ραδιενέργειας στο περιβάλλον ως αποτέλεσμα σοβαρού πυρηνικού ατυχήματος σε πυρηνική εγκατάσταση εκτός συνόρων που δύναται να πλήξει την Ελληνική επικράτεια.
Το Σχέδιο ενεργοποιείται με απόφαση του Γενικού Γραμματέα Πολιτικής Προστασίας μετά από σχετική εισήγηση από τον Προέδρο της ΕΕΑΕ ότι η προαναφερόμενη έκλυση ραδιενέργειας δύναται να προκαλέσει διασπορά ραδιενέργειας στην ελληνική επικράτεια σε επίπεδα που δεν δύναται να παραβλεφθούν από άποψη ακτινοπροστασίας.
Εάν το ατύχημα δεν επηρεάζει καθόλου ή έχει αμελητέες ραδιολογικές συνέπειες για τη χώρα μας, το Ειδικό Σχέδιο δεν ενεργοποιείται και η επικοινωνιακή διαχείριση ανάγεται στην περίπτωση μιας, όπως αποκαλείται, «εκλαμβανόμενης έκτακτης ανάγκης» (perceived emergency), η οποία αντιμετωπίζεται από την ΕΕΑΕ σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο επιχειρησιακό της σχέδιο.
Με το Ειδικό Σχέδιο επιδιώκεται η άμεση και συντονισμένη απόκριση των εμπλεκόμενων φορέων σε όλα τα επίπεδα διοίκησης (κεντρικό, περιφερειακό, τοπικό) για:
• την προστασία της υγείας και της περιουσίας των πολιτών, καθώς και την προστασία του περιβάλλοντος, των πλουτοπαραγωγικών πηγών και των υποδομών της χώρας,
• την αποτελεσματική αντιμετώπιση των εκτάκτων αναγκών και τη διαχείριση των συνεπειών του συμβάντος τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μεσο-, μακρο-πρόθεσμα,
• την ενημέρωση των πολιτών.
Προϋπόθεση για την επίτευξη του σκοπού αυτού είναι η συνέργεια, η συνεργασία και η διαλειτουργικότητα των εμπλεκόμενων φορέων σε όλα τα επίπεδα διοίκησης.
Στους αντικειμενικούς στόχους του Ειδικού Σχεδίου περιλαμβάνονται ο προσδιορισμός ρόλων και αρμοδιοτήτων όλων των εμπλεκόμενων φορέων σε κάθε επίπεδο διοίκησης σε όλες τις φάσεις – πρόληψης, ετοιμότητας, αντιμετώπισης και αποκατάστασης – κινητοποίησης του συστήματος Πολιτικής Προστασίας και η συντονισμένη δράση τους, με βάση το θεσμικό τους πλαίσιο, για την αντιμετώπιση εκτάκτων αναγκών και τη διαχείριση των συνεπειών λόγω εκδήλωσης σοβαρού πυρηνικού ατυχήματος εκτός των συνόρων, με απώτερο σκοπό την αποκατάσταση της καθημερινής λειτουργίας των περιοχών της χώρας που έχουν πληγεί από τη διασυνοριακή έκτακτη ανάγκη.
Πόσο σοβαρός είναι ο κίνδυνος για την Ελλάδα
Το αισιόδοξο στοιχείο είναι ότι με βάση τα σημερινά δεδομένα δεν φαίνεται να προκύπτει ιδιαίτερα σοβαρός κίνδυνος για την Ελλάδα. Όπως αναφέρεται στο κείμενο, καθώς η χώρα δεν διαθέτει πυρηνικούς σταθμούς, η εξεταζόμενη περίπτωση έκτακτης ανάγκης αφορά ενδεχόμενο σοβαρό ατύχημα σε πυρηνικό σταθμό σε άλλο κράτος, με διασυνοριακών επιπτώσεων έκλυση ραδιενέργειας στο περιβάλλον.
Τα σοβαρά πυρηνικά ατυχήματα που έχουν συμβεί είναι ευρέως γνωστά λόγω των πολύ σοβαρών επιπτώσεών τους, αλλά και του κοινωνικού και οικονομικού αντικτύπου τους, καθώς και του μεγάλου ενδιαφέροντος του κοινού παγκοσμίως. Τέτοια ατυχήματα ήταν το πυρηνικό ατύχημα στο Chernobyl το 1986, αλλά και το πιο πρόσφατο στη Fukushima το 2011.
Στο κείμενο σημειώνεται ότι ένα σοβαρό ατύχημα σε πυρηνικό σταθμό στην Ευρώπη, αν και θεωρείται μικρής πιθανότητας, ειδικά μετά τις βελτιώσεις στο Ευρωπαϊκό σύστημα πυρηνικής ασφάλειας τα τελευταία χρόνια, εντούτοις δεν μπορεί να αποκλειστεί και επομένως απαιτείται να λαμβάνεται υπόψη στον σχεδιασμό έκτακτης ανάγκης.
Όπως διευκρινίζεται, ο ραδιολογικός κίνδυνος συνδέεται με την άμεση έκθεση κατά τη διέλευση του ραδιενεργού νέφους, λόγω απευθείας ακτινοβόλησης από το νέφος και λόγω εισπνοής του. Καθώς το ραδιενεργό νέφος μεταφέρεται και διασπείρεται μέσω της ατμόσφαιρας, ποσοστό των ραδιενεργών στοιχείων που περιέχει εναποτίθεται στις περιοχές από τις οποίες διέρχεται. Η εναπόθεση επιτείνεται κατά πολύ εάν τυχόν ταυτόχρονα επικρατούν φαινόμενα βροχοπτώσεων. Η ραδιενέργεια που εναποτίθεται στο έδαφος προκαλεί, δευτερογενώς, εξωτερική έκθεση λόγω της απευθείας ακτινοβολίας και ενδεχόμενη εσωτερική έκθεση, λόγω της κατάποσης ραδιοϊσοτόπων μέσω της ρύπανσης της τροφικής αλυσίδας. Τα ραδιοϊσότοπα ενδιαφέροντος είναι κυρίως το ιώδιο-131, το καίσιο-134 και το καίσιο-137, καθώς αποτελούν δείκτες της ραδιορρύπανσης.
Τα πρώτα επίφοβα είδη διατροφής όσον αφορά την άμεση προστασία του πληθυσμού είναι τα φυλλώδη λαχανικά, τα κηπευτικά, το γάλα από ζώα ελευθέρας βοσκής και η πόση βρόχινου νερού. Σε δεύτερο χρόνο, εξετάζονται και λοιπά προϊόντα φυτικής προέλευσης (κυρίως ζωοτροφές) με εφαρμογή κατάλληλων πρωτοκόλλων δειγματοληψίας και διενέργεια εργαστηριακών ελέγχων της περιεχόμενης σε αυτά ραδιενέργειας.
Σύμφωνα με τη διεθνή κατηγοριοποίηση των ραδιολογικών ή πυρηνικών κινδύνων οι καταστάσεις έκτακτης ανάγκης λόγω πυρηνικού ατυχήματος εκτός συνόρων εντάσσονται στην «κατηγορία IV», δηλαδή ανήκουν σε κατηγορία σχετικά χαμηλού επιπέδου ραδιολογικής διακινδύνευσης.
Πράγματι, όπως επισημαίνεται, οι αναλύσεις τεκμηριώνουν ότι οι πιθανές ραδιολογικές συνέπειες πέραν μιας ζώνης μερικών δεκάδων χιλιομέτρων από τον σταθμό δεν ξεπερνούν τα δοσιμετρικά κριτήρια για τη λήψη επειγόντων μέτρων προστασίας του γενικού πληθυσμού, όπως η εκκένωση ή η χορήγηση σταθερού ιωδίου.
Σε απόσταση ασφαλείας
Η συνθήκη αυτή ισχύει με μεγάλα περιθώρια ασφάλειας για τη χώρα μας, δεδομένου ότι οι κοντινότεροι σταθμοί, δηλαδή, Kozloduy (Βουλγαρία), Cernavoda (Ρουμανία), Pakks (Ουγγαρία), Krško (Σλοβενία), απέχουν από τα σύνορα 250, 320, 600 και 700 χλμ, αντίστοιχα, ο δε, υπό κατασκευή, σταθμός Akkuyu (Τουρκία) απέχει 330 χλμ. Ως εκ τούτου, η εξεταζόμενη περίπτωση έκτακτης ανάγκης δεν περιλαμβάνει επείγουσες δράσεις απόκρισης για την αντιμετώπιση επιπτώσεων στην υγεία του γενικού πληθυσμού.
Ωστόσο, ανάλογα με το μέγεθος της έκλυσης και τις μετεωρολογικές συνθήκες, μπορεί να λάβει χώρα μη αμελητέα διασπορά της ραδιενεργού ρύπανσης σε τμήματα της ελληνικής επικράτειας, με αρνητικές συνέπειες στην αγροτοκτηνοτροφική παραγωγή και στη διάθεση τέτοιων προϊόντων στην αγορά, συμπεριλαμβανομένου και ενδεχόμενου πλήγματος στην εικόνα και την εμπιστοσύνη, τόσο στα ίδια τα παραγόμενα προϊόντα, όσο και γενικότερα στην κοινωνική λειτουργία και σε οικονομικές δραστηριότητες και κλάδους, όπως π.χ. ο τουρισμός.
Πάντως, λόγω των περιορισμένων πληροφοριών και δεδομένων για την εξέλιξη του ατυχήματος και της έκλυσης, καθώς και της εν γένει μεγάλης αβεβαιότητας σε τέτοιου είδους ατυχήματα, η απόκριση βασίζεται καταρχάς σε εκτιμήσεις της διασποράς του ραδιενεργού νέφους και παροχή συστάσεων στον πληθυσμό για την ενδεδειγμένη συμπεριφορά πριν, μετά και κατά τη διάρκεια διέλευσης του ραδιενεργού νέφους.
Σε περίπτωση, ωστόσο, που είτε προβλέπεται βάσιμα, είτε διαπιστώνεται από τις ενδείξεις του τηλεμετρικού δικτύου μέτρησης ραδιενέργειας (περιλαμβάνει 23 σταθμούς, σε όλη την Ελλάδα, που μετρούν σε συνεχή βάση τον ρυθμό δόσης της διάχυτης γ-ακτινοβολίας) η υπέρβαση του προκαθορισμένου κριτηρίου ρυθμού δόσης της ραδιενεργού ακτινοβολίας στον ελλαδικό χώρο εφαρμόζονται άμεσα μέτρα περιορισμού συγκεκριμένων προϊόντων.
Το μέτρο αυτό λαμβάνεται πριν ακόμα υπάρξουν οι δειγματοληπτικές μετρήσεις σε τρόφιμα και περιβαλλοντικά δείγματα, δεδομένου ότι οι δειγματοληψίες και η διεξαγωγή αυτών των εργαστηριακών μετρήσεων απαιτούν χρόνο και δεν μπορούν να υποστηρίξουν την άμεση λήψη απόφασης.
Αυτή η αρχική απόκριση, αν και συντηρητική, θα βοηθήσει στην αποφυγή πανικού και στη διατήρηση της εμπιστοσύνης του πληθυσμού καθώς και της εικόνας και αξιοπιστίας των ελληνικών προϊόντων και κλάδων της οικονομίας.
Τα μέτρα απόκρισης σταδιακά θα προσαρμόζονται με βάση τις διαθέσιμες νέες πληροφορίες και τα αποτελέσματα από τη διεξαγωγή ενός εκτενούς προγράμματος δειγματοληπτικών μετρήσεων για τον προσδιορισμό της πραγματικής ρύπανσης του περιβάλλοντος, των τροφίμων και των ζωοτροφών.
Με βάση την εμπειρία του Chernobyl, μετά τη λήξη του ατυχήματος και της φάσης έκτακτης ανάγκης, τα μέτρα απόκρισης πρέπει να περιλάβουν πολύμηνης διάρκειας φάση αποκατάστασης κατά την οποία το πρόγραμμα δειγματοληπτικών μετρήσεων εξακολουθεί να διενεργείται, προκειμένου να διασφαλιστεί η ασφάλεια των τροφίμων και ζωοτροφών σε όλη την περίοδο του βλαστικού κύκλου.
Η αποφυγή παράπλευρων συνεπειών
Τονίζεται ακόμη ότι, όπως αναγνωρίζεται πλέον διεθνώς, οι μη-ραδιολογικές συνέπειες ενός πυρηνικού ατυχήματος είναι εξίσου σημαντικές με τις ραδιολογικές. Τέτοιες συνέπειες σχετίζονται με τη διατάραξη της κανονικότητας (κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες) και το αντίστοιχο κόστος, καθώς και με ψυχολογικές επιπτώσεις, λόγω του φόβου της ραδιενέργειας ή/και στιγματισμού, που μπορούν να υποβαθμίσουν συνολικά και σε σημαντικό βαθμό την υγεία και την ποιότητα ζωής. Ως εκ τούτου, η διατήρηση της εμπιστοσύνης του πληθυσμού και η αποφυγή αδικαιολόγητων αντιδράσεων, με κόστος ακόμα και για την υγεία του (π.χ. αναίτιες διακοπές κύησης) ή την οικονομία (π.χ.στιγματισμός περιοχών που μπορεί να θεωρηθεί ότι ενδέχεται να έχουν ρυπανθεί), αποτελούν βασικούς στόχους της απόκρισης.
Στο Ειδικό Σχέδιο προβλέπονται οι δράσεις που θα πρέπει να αναλάβει σε περίπτωση έκτακτης κατάστασης κάθε υπουργείο, καθώς και οι Περιφέρειες, οι οποίες θα πρέπει να συντάξουν σχέδια δράσης στο επίπεδο των γεωγραφικών τους ορίων, να διεξάγουν δειγματοληψίες φυτικών προϊόντων, γάλακτος και νερού κ.α.
Για τις περιπτώσεις που οι αρμόδιες οργανικές μονάδες της Περιφέρειας δεν διαθέτουν το απαιτούμενο δυναμικό και τα μέσα για τη διεξαγωγή των δειγματοληψιών και τη διακίνηση των δειγμάτων προς τα εργαστήρια, δύνανται να καταρτίζουν εκ των προτέρων μνημόνια συνεργασίας με ιδιωτικούς φορείς.
Ασκήσεις ετοιμότητας
Στο πλαίσιο του Ειδικού Σχεδίου προβλέπονται ασκήσεις από τους εμπλεκόμενους φορείς. Έτσι με εντολή των Περιφερειαρχών, οι Αυτοτελείς Δ/νσεις Πολιτικής Προστασίας των Περιφερειών καλούνται να προγραμματίζουν σε τακτά χρονικά διαστήματα ασκήσεις ετοιμότητας για την αντιμετώπιση εκτάκτων αναγκών και την άμεση/βραχεία διαχείριση των συνεπειών από την εκδήλωση ατυχήματος σε πυρηνική εγκατάσταση εκτός συνόρων, βάσει του αντίστοιχου σχεδιασμού τους. Οι ασκήσεις αυτές θα πρέπει να εστιάζουν κατά κύριο λόγο σε θέματα κατανόησης του σχεδιασμού των Περιφερειών και της κατανομής ρόλων και αρμοδιοτήτων των υπηρεσιών τους, με στόχο την επαύξηση της διαλειτουργικότητας και συνεργασίας όλων των οργανικών μονάδων τους.
Επίσης, με μέριμνα της ΕΕΑΕ θα πραγματοποιούνται ευρύτερης κλίμακας διυπηρεσιακές ασκήσεις, όπου θα συμμετέχουν όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς.
Το Ειδικό Σχέδιο (ΕΣΑΡΠΕΑ) είναι δυναμικό και εφαρμόζεται κατά το μέρος που απαιτείται σε κάθε περίπτωση με βάση την ειδική εκτίμηση κινδύνου της ΕΕΑΕ και σύμφωνα με τα δεδομένα που είναι διαθέσιμα, και τα οποία πρέπει να επανεξετάζονται συνεχώς.
Η κινητοποίηση του μηχανισμού
Η ΕΕΑΕ έχει την ευθύνη του σχεδιασμού των μέτρων απόκρισης σε κάθε περίπτωση, τα οποία εισηγείται στη ΓΓΠΠ. Η ΓΓΠΠ έχει την ευθύνη της κινητοποίησης και του συντονισμού των δράσεων των λοιπών εμπλεκόμενων φορέων για την υλοποίηση τους.
Εάν η ΕΕΑΕ πληροφορηθεί συγκεκριμένα είτε μέσω των επίσημων συστημάτων έγκαιρης ειδοποίησης της ΕΕ είτε μέσω άλλου έγκυρου διαύλου για εκδήλωση ή επικείμενη εκδήλωση σοβαρού ατυχήματος σε πυρηνική εγκατάσταση εκτός συνόρων, θέτει άμεσα σε εφαρμογή το εσωτερικό της επιχειρησιακό σχέδιο και πρωτίστως προβαίνει σε ειδική εκτίμηση του κινδύνου να προκληθεί ανησυχητική από άποψη ακτινοπροστασίας ραδιορρύπανση στον ελλαδικό χώρο. Σε περίπτωση θετικής εκτίμησης κινδύνου, ο Πρόεδρος της εισηγείται άμεσα στο Γενικό Γραμματέα Πολιτικής Προστασίας την ενεργοποίηση του παρόντος Ειδικού Σχεδίου.
Η ΓΓΠΠ ανακοινώνει απλές συστάσεις προς τον πληθυσμό, βάσει των εκτιμήσεων της ΕΕΑΕ όσον αφορά τον χρόνο και τον τόπο διέλευσης του ραδιενεργού νέφους. Ειδικότερα, εάν υπάρχει χρόνος μέχρι να αφιχθεί το νέφος, συστήνεται στον πληθυσμό να λάβει, κατά το δυνατόν, μέτρα για την πρόληψη ή την ελαχιστοποίηση της ραδιενεργού ρύπανσης των γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων (κάλυψη με πλαστικά φύλλα ή μουσαμάδες φυτών, ζωοτροφών, ανοικτών δεξαμενών νερού κλπ., κλείσιμο του εξαερισμού των θερμοκηπίων, μετακίνηση των ζώων από τα βοσκοτόπια και ενσταυλισμός τους σε κλειστό υπόστεγο, συγκομιδή τυχόν ώριμων καλλιεργειών και αποθήκευση των καρπών σε μέρη που προστατεύονται από την εναπόθεση ραδιενέργειας).
Μετά την άφιξη του νέφους και μέχρι να ληφθούν περαιτέρω οδηγίες από τις αρμόδιες αρχές, συστήνεται στον πληθυσμό να αποφύγει την μη απαραίτητη παραμονή σε εξωτερικούς χώρους κατά τη διάρκεια διέλευσης του νέφους, να αποτρέψει την επαφή με το χώμα, ιδίως των παιδιών, να περιορίσει τον εξαερισμό του κλειστού χώρου (π.χ. κλειστά παράθυρα, διακοπή της προσαγωγής του κλιματιζόμενου φρέσκου εξωτερικού αέρα), να αποφύγει την κατανάλωση άγριων φυτών (π.χ. μανιτάρια, μύρτιλα) ή θηραμάτων, καθώς και τη χρήση βρόχινου νερού. Επίσης συστήνεται στον πληθυσμό να αναζητά πληροφορίες και οδηγίες από τις υπεύθυνες αρμόδιες αρχές και, κυρίως, να μην λάβει αυθαίρετα μέτρα προστασίας, όπως π.χ. ταμπλέτες ιωδίου.