Μιλώντας μαζί του σε ξεναγεί σε έναν άγνωστο για τους πολλούς νέο κόσμο. Εναν κόσμο πολύ «μικρό», αλλά ταυτόχρονα και τεράστιο όσον αφορά τη σημασία, την επιδραστικότητα και τις δυνατότητες αξιοποίησής του. Ο κορυφαίος ερευνητής Νίκος Κυρπίδης, ένα από τα πλέον φωτεινά μυαλά των Ελλήνων της Διασποράς που με το έργο του συμβάλλει καταλυτικά στην αποκάλυψη μιας νέας συγκλονιστικής πραγματικότητας, εξηγεί στο «business stories» γιατί ο μικροβιόκοσμος της Ελλάδας αποτελεί εθνικό κεφάλαιο.
Παράλληλα, μιλάει για τον κορωνοϊό εκτιμώντας ότι η πανδημία έχει σχεδόν τελειώσει, αλλά είναι θέμα χρόνου η επόμενη, δίνει μια γεύση των επαναστατικών αλλαγών που έρχονται στο εγγύς μέλλον, ενώ περιγράφει το όραμά του για την Ελλάδα, στην οποία επιστρέφει συχνά μαζί με τη σύζυγό του, γιατρό Τατιάνα Δρακάκη.
Ο κ. Κυρπίδης είναι βιολόγος, ερευνητής, επικεφαλής από το 2010 του μεγαλύτερου προγράμματος Προκαρυωτικής Γονιδιωματικής και Μεταγονιδιωματικής παγκοσμίως στο Joint Genome Institute του υπουργείου Ενέργειας των ΗΠΑ.
Εχει τιμηθεί με πολλά διεθνή βραβεία, όπως το J. Roger Porter Award από την Αμερικανική Εταιρεία Μικροβιολογίας, το Βραβείο Εξαιρετικής Απόδοσης από το Εθνικό Εργαστήριο του Μπέρκλεϊ, το Van Niel International Prize για μελέτες στη συστηματική μικροοργανισμών, κ.ά., ενώ έχει συμπεριληφθεί στη λίστα των επιστημόνων με τη μεγαλύτερη επιρροή παγκοσμίως, σύμφωνα με την Thomson Reuters.
Γεννημένος στις Σέρρες, όπου και μεγάλωσε, σπούδασε Βιολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και πήρε διδακτορικό από το Πανεπιστήμιο Κρήτης το 1996. Εκτοτε, ακολούθησε το όραμά του στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόις στο πλευρό του Καρλ Γουός, που θεωρείται «ο Δαρβίνος του 21ου αιώνα», τιμημένος με το Crafoord Prize (ισότιμο του Βραβείου Νόμπελ για τη Βιολογία), και στο Εθνικό Εργαστήριο Argonne (ANL).
Εκεί ειδικεύτηκε στη Βιοπληροφορική καθώς και στη Γενωμική και Επιστήμη Δεδομένων με έμφαση στους μικροοργανισμούς. Εχει διατελέσει επισκέπτης καθηγητής σε μεγάλα πανεπιστήμια και έχει συγγράψει περισσότερες από 600 εργασίες σε έγκριτα διεθνή περιοδικά. Παράλληλα, δημιούργησε τον «Μικροβιόκοσμο», μια επιστημονική κοινότητα με σκοπό τη μελέτη του μικροβιακού πλούτου της Ελλάδας.
Από το 2014 είναι εκλεγμένο μέλος (Fellow) της Αμερικανικής Ακαδημίας Μικροβιολογίας, ενώ το 2017 αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
– Διευθύνετε από το 2010 το μεγαλύτερο πρόγραμμα Μικροβιακής Γονιδιωματικής και Μεταγονιδιωματικής παγκοσμίως στο Joint Genome Institute στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ. Τι μας επιφυλάσσει το κοντινό μέλλον;
Το μόνο σίγουρο είναι ότι θα έχουμε πάρα πολλές εκπλήξεις. Είμαι βέβαιος ότι θα δούμε σημαντικές καινοτομίες από την έρευνα των μικροβίων τα επόμενα χρόνια, πολλές από τις οποίες πιθανότατα κανείς δεν μπορεί να προβλέψει ακόμα. Υπάρχει τέτοια ραγδαία εξέλιξη παράλληλων τεχνολογιών, που είναι πολύ δύσκολο να φανταστούμε ποιες και πώς θα συνδεθούν στο εγγύς μέλλον. Αλλά ακόμα και αυτά τα λίγα που είναι σε σχεδιασμό ή εξέλιξη αυτή τη στιγμή είναι αρκετά για να προκαλέσουν τον θαυμασμό μας για το πόσο πολύ θα βελτιώσουν τη ζωή και την υγεία μας οι εφαρμογές της έρευνας των μικροοργανισμών.
Γνωρίζουμε ήδη ότι κάποιοι μικροοργανισμοί παράγουν ενέργεια (βιοενέργεια), άλλοι καθαρίζουν το περιβάλλον από διάφορα απόβλητα και άλλοι παίζουν κεντρικό ρόλο στη ρύθμιση της θερμοκρασίας του πλανήτη. Το μεγάλο στοίχημα στο εγγύς μέλλον είναι να μπορούμε να τους χρησιμοποιήσουμε σε βιομηχανικό επίπεδο για αυτές τις διεργασίες.
Στον τομέα της ανθρώπινης υγείας αλλά και στον τομέα της υγείας της τροφικής αλυσίδας μας (ζώα και φυτά) αναμένονται μεγάλες επαναστάσεις από τη ραγδαία βελτίωση των προβιοτικών που θα μπορούν να μας θωρακίζουν από διάφορες ασθένειες. Στον τομέα των διαγνωστικών και της έγκαιρης ανίχνευσης των περισσότερων κύριων ασθενειών (από παθήσεις του γαστρεντερικού έως το σύνολο των καρκινικών, αυτοάνοσων και νευροεκφυλιστικών παθήσεων) αναμένονται επίσης ραγδαίες αλλά και μεταμορφωτικές εξελίξεις στο εγγύς μέλλον. Το ίδιο και στον τομέα της πρόληψης αλλά και των νέων θεραπευτικών πρωτοκόλλων, τα οποία θα βασίζονται είτε αποκλειστικά σε μικροοργανισμούς είτε σε συνδυασμό μαζί τους.
Οι εφαρμογές των μικροοργανισμών ξεπερνούν ακόμα και τα στενά όρια του πλανήτη μας, αφού υπάρχουν ήδη πολλά προγράμματα που μελετούν πώς θα τους χρησιμοποιήσουμε όχι μόνο για τη διατήρηση μελλοντικών ανθρώπινων αποικιών σε άλλους πλανήτες, αλλά και για τη δημιουργία ατμόσφαιρας ανάλογης με αυτή της Γης.
– Τι είναι και τι μας μαθαίνει ο μικροβιόκοσμος;
Ο μικροβιόκοσμος είναι το σύνολο των μικροοργανισμών (μύκητες, βακτήρια και ιοί) που ζουν σε κάθε περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένων των φυτών, των ζώων και του ανθρώπου. Η λέξη είναι σύνθετη και αμιγώς ελληνική.
Θα έλεγα ότι ένα από τα κύρια πράγματα που μας μαθαίνει ο μικροβιόκοσμος είναι η ταπεινότητα. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι οι μικρότεροι οργανισμοί στον πλανήτη μας ελέγχουν όχι μόνο όλο το περιβάλλον μας, αλλά και κάθε ζωντανό οργανισμό. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η ζωή στη Γη είναι αδύνατη χωρίς αυτούς. Και για να θυμηθούμε τα λόγια του Λουί Παστέρ, «στη φύση ο ρόλος του απείρως μικρού είναι απίστευτα μεγάλος».
Η ίδια λέξη αντιπροσωπεύει όμως και μια καινοτόμο πρωτοβουλία που ξεκίνησα το 2005 στο Σαν Φρανσίσκο, σε συνεργασία με μια ομάδα κορυφαίων Ελλήνων επιστημόνων, με στόχο την ίδρυση ενός Εθνικού Κέντρου Βιοπροοπτικής για την καταγραφή, προστασία, μελέτη και εμπορική εκμετάλλευση του μικροβιακού πλούτου της χώρας μας, αλλά και τη δημιουργία ενός επιστημονικού συλλόγου που θα προάγει την έρευνα και τη συνεργασία προς αυτή τη κατεύθυνση.
Ο επιστημονικός σύλλογος «Μικροβιόκοσμος» ιδρύθηκε τον επόμενο χρόνο και αναπτύχθηκε σε ένα εξαιρετικά δυναμικό και ενεργητικό δίκτυο που καλύπτει όλα τα ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια της χώρας, έχοντας οργανώσει μεγάλο αριθμό διεθνών επιστημονικών συνεδρίων και εκπαιδευτικών εργαστηρίων.
Δυστυχώς, ο πρώτος στόχος που ήταν η δημιουργία ενός Εθνικού Κέντρου για τη μελέτη και εμπορική εκμετάλλευση των μικροοργανισμώνδεν βρήκε πρόσφορο έδαφος από την Πολιτεία και δεν υλοποιήθηκε ποτέ.
Εκεί όμως που πολλές φορές αποτυγχάνει η Πολιτεία, ευτυχώς ανθεί η ιδιωτική πρωτοβουλία. Ετσι τα τελευταία χρόνια έχει ξεκινήσει να δραστηριοποιείται στον χώρο ένας αυξανόμενος αριθμός από νεοσύστατες επιχειρήσεις, και είμαι βέβαιος ότι μερικές από αυτές θα έχουν ραγδαία εξέλιξη.
Ενα εθνικό κεφάλαιο
– Τι σημαίνει πρακτικά η αξιοποίηση/εκμετάλλευση του μικροβιακού πλούτου της Ελλάδας;
H έρευνα και η κατανόηση του εθνικού μας μικροβιόκοσμου είναι καταλυτικές για την οικονομία και την κοινωνία αφού οι εφαρμογές και τα οφέλη επεκτείνονται σε θεμελιώδεις τομείς όπως παραγωγή ενέργειας, εξυγίανση και διαχείριση του περιβάλλοντος, γεωργία, τρόφιμα και υδατοκαλλιέργειες, αλλά και ανθρώπινη υγεία. Η χώρα μας βρίσκεται σε εξαιρετικά πλεονεκτική θέση χάρη στην ιδιόμορφη γεωλογική της θέση, επιτρέποντας τη δημιουργία ενός μοναδικού φυσικού πλούτου που επεκτείνεται στον μικροβιόκοσμό της. Επομένως, η συστηματική μελέτη, καθώς και η μακροπρόθεσμη διατήρηση και βιοαποκατάσταση της εθνικής μας μικροβιόσφαιρας, σε συνδυασμό με την παράλληλη αξιοποίηση του εθνικού μικροβιακού πλούτου προς βιομηχανικές, εμπορικές και οικονομικές εφαρμογές αιχμής, αποτελεί εθνικό κεφάλαιο.
– Η Βιοπληροφορική στην οποία επικεντρωθήκατε τι καινοτόμο φέρνει;
Η Βιολογία σήμερα σε μεγάλο βαθμό έχει μετατραπεί σε επιστήμη δεδομένων (data science). Φυσικά, πάντα ήταν και θα παραμείνει πειραματική επιστήμη. Τα τελευταία 20 χρόνια, όμως, η επανάσταση που έφεραν διάφορες τεχνολογίες που παράγουν βιολογικά δεδομένα και κυρίως η συνεχώς φθηνότερη τιμή του κόστους της αλληλούχισης του DNA έχουν οδηγήσει στην παραγωγή ενός τεράστιου όγκου δεδομένων με ταχύτητα διπλασιασμού πολύ λιγότερο του ενός χρόνου. Η επιστήμη που καλείται να διαχειριστεί αυτό τον τεράστιο όγκο δεδομένων αλλά και να επιτρέψει τη μελέτη και κατανόησή τους είναι η Βιοπληροφορική. Πέρα από το ότι έχει επιταχύνει την έρευνα σε εκθετικό βαθμό, η μεγαλύτερη καινοτομία που έφερε έγκειται στο ότι επέτρεψε τη σύνδεση και αλληλεπίδραση πολλών διαφορετικών επιστημονικών πεδίων δημιουργώντας μια εξαιρετικά καινοτόμο σύνθεση. Και βέβαια αυτό ήδη έχει οδηγήσει σε μια σειρά νέων μεγάλων επιστημονικών ανακαλύψεων.
Ο κορωνοϊός και η επόμενη πανδημία
– Πώς εκτιμάτε την εξέλιξη του κορωνοϊού διεθνώς αλλά και στη χώρα μας;
Εν μεγάλη συντομία, θα μπορούσα να αναφέρω ότι, κατ’ αρχάς, η πανδημία έχει πλέον ουσιαστικά τελειώσει. Φυσικά ο συγκεκριμένος κορωνοϊός ούτε έφυγε, αλλά ούτε και πρόκειται να φύγει ποτέ, απλώς θα συνεχίσει να συμβιώνει με τον άνθρωπο όπως τόσοι άλλοι εποχικοί ιοί. Παρότι έχει πλέον εξελιχθεί σε ένα εξαιρετικά ήπιο στέλεχος, θα εξακολουθεί να είναι θανατηφόρος για τους πιο αδύναμους από τους συνανθρώπους μας, ειδικά αν αποφεύγουν τον συνιστώμενο εμβολιασμό. Αλλά είναι βέβαιο και αναμενόμενο ότι νέα, πιο θανατηφόρα στελέχη του θα εμφανίζονται από καιρό σε καιρό, και ελπίζουμε πάντα ότι δεν θα έχουν τη μεταδοτικότητα του πιο ήπιου στελέχους που επικρατεί σήμερα.
Οσον αφορά τη μέχρι τώρα αντιμετώπισή του, είναι πάντα πολύ πιο εύκολο να κάνει κανείς εκτιμήσεις κατόπιν εορτής και αφού έχει περάσει η μπόρα. Ωστόσο, πιστεύω ότι είναι εξαιρετικά σημαντικό να αναγνωρίσουμε τι πήγε λάθος και τι θα μπορούσε να γίνει καλύτερα, όχι βέβαια για να αποδοθούν ευθύνες, αλλά για να μπορέσουμε πιθανώς να αποφύγουμε τα ίδια λάθη σε μια πολύ χειρότερη πανδημία, που είναι απλώς θέμα χρόνου πότε θα έρθει.
Η Ελλάδα του μέλλοντος
– Πού θα πρέπει να ποντάρει η χώρα μας για να μη χάσει το τρένο του μέλλοντος;
Πρώτα απ’ όλα, στον εαυτό της και τις δυνάμεις της. Στο ανθρώπινο δυναμικό της. Το φαινόμενο του brain drain, που τόσο πολύ έχει συζητηθεί, δεν με φοβίζει ιδιαίτερα. Το πρόβλημα δεν είναι στο να μη φεύγουν οι νέοι μας έξω, αλλά στο πώς θα επιστρέφουν, έστω και κάποιοι λίγοι από αυτούς.
Επομένως, εκεί που πρέπει να πέσει το κύριο βάρος είναι στο brain gain. Στο πώς δηλαδή θα δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες για να γυρίσουν πίσω κάποιοι από αυτούς με την τεχνογνωσία που απέκτησαν, με τις διαφορετικές ιδέες, με τον διαφορετικό τρόπο σκέψης. Η χώρα μας χρειάζεται αυτό το μπόλιασμα περισσότερο από οτιδήποτε άλλο για να μη χάσει το τρένο του μέλλοντος. Με μεγάλη μου χαρά βλέπω ότι τα τελευταία χρόνια γίνονται εξαιρετικές προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση με μια πολύ σημαντική σύμπλευση του δημόσιου με τον ιδιωτικό τομέα, που είναι αυτό ακριβώς που χρειάζεται η χώρα.
– Εσείς θα επιστρέφατε στην πατρίδα και με ποιες συνθήκες;
Ο κύριος λόγος που έφυγα από την Ελλάδα ήταν μια εσωτερική ανάγκη να φτάσω στα όρια των δυνατοτήτων μου και να δημιουργήσω πέρα από τα πιο στενά όρια της πατρίδας μου. Η επιστροφή παρέμεινε πάντοτε στη σκέψη μου. Μπαίνοντας στην τελευταία δεκαετία της καριέρας μου, η ανάγκη για προσωπική εξέλιξη έχει σε μεγάλο μέρος αντικατασταθεί με την ανάγκη του να προσφέρω πίσω κάποια από όσα η πατρίδα μού προσέφερε.
Το κάλεσμα γίνεται ολοένα δυνατότερο και σκέφτομαι με αυξανόμενη συχνότητα με ποιους τρόπους θα μπορούσα να προσφέρω. Αυτή η αναπόληση ξεκουράζει την ψυχή, ωστόσο δεν έχω βρει ακόμα τις κατάλληλες συνθήκες που θα μου επιτρέψουν να ικανοποιήσω την ανάγκη της ουσιαστικής προσφοράς.
– Πώς οραματίζεστε την Ελλάδα του αύριο;
Το όνειρό μου είναι να δω μια Ελλάδα που θα είναι και πάλι ένα φωτεινό άστρο της επιστήμης, του πολιτισμού και της δημοκρατίας. Μια χώρα πρωτοπόρος, που θα έχει εμπιστοσύνη στη δυναμική και τις δυνατότητες των ανθρώπων της ώστε να βρει τη δική της φωνή στο παγκόσμιο γίγνεσθαι και να ξαναδημιουργήσει τη δική της ταυτότητα.
Είναι άραγε τόσο αφελές να πιστεύει κάποιος ότι μια χώρα με τόσο μικρά πληθυσμιακά και οικονομικά μεγέθη και με τόσες εξαρτήσεις μπορεί να γίνει και πάλι πρωτοπόρος στην επιστήμη, στον πολιτισμό και τη δημοκρατία; Μήπως όμως τα μεγέθη δεν παίζουν και τόσο σημαντικό ρόλο τελικά; Αν μη τι άλλο, οι μικροοργανισμοί είναι παντού γύρω μας για να μας το θυμίζουν αυτό.
Διαβάστε ακόμη
Μάρτιν Δουγιάμας: Ο Έλληνας πίσω από τη μεγαλύτερη παγκοσμίως πλατφόρμα για ψηφιακή εκπαίδευση (pic)
Ανατροπή για τα τέλη κυκλοφορίας: Τι αλλάζει – Με δύο τρόπους η πληρωμή