Η Ευρωπαϊκή Ένωση δικαιούται να υπερηφανεύεται ότι, κατά την πενταετία που έκλεισε, αντιμετώπισε κατά πρόσωπο και τις τρεις μείζονες προκλήσεις της εποχής μας: τη δημοκρατική υποχώρηση, την κλιματική απειλή, την ορμητική και σχεδόν ανεξέλεγκτη κατάκτηση (όλου του) πολιτικού και οικονομικού χώρου από την τεχνολογία. Δεν πρέπει, όμως, παράλληλα να κρύβει, όπως έχει συχνά την τάση να κάνει, ότι τα μέτρα που πήρε και στα τρία μέτωπα υπήρξαν από αντιφατικά έως ανεπαρκή. Το καλύτερο παράδειγμα δίνει η προσπάθεια ρύθμισης της τεχνολογίας.
Η Ένωση, από τη μια, τόλμησε να αναμετρηθεί με τη νέα κατάσταση, αλλά με τη μόνη μέθοδο που της είναι οικεία: νομοθετώντας (σε ένα πεδίο που εγγενώς εκφεύγει κάθε νομοθέτησης). Από την άλλη, παρά τα ανοιχτά μάτια και τη θέσπιση κανόνων, η Ένωση και οι χώρες της συνεχίζουν να υστερούν σε τομείς αιχμής (με πρώτη, πλέον, την τεχνητή νοημοσύνη) και σε εταιρίες παγκόσμιου βεληνεκούς (στην Ένωση έχουν έδρα μόνο 4 από τις 50 κορυφαίες εταιρίες υψηλής τεχνολογίας), ενώ απειλούνται ευθέως –οι επερχόμενες ευρωεκλογές είναι πολύ επικίνδυνες από αυτή την άποψη- από τις στρεβλώσεις που επιφέρει η τεχνολογία στην πολιτική διαπάλη: αθέμιτες παρεμβάσεις στην εκλογική διαδικασία, «ψεύτικα νέα», διαμόρφωση ατζέντας και αποτελέσματος.
Πρώτη στον κόσμο η Ευρωπαϊκή Ένωση, υπό την καθοδήγηση της Επιτροπής, επιχείρησε να «βάλει τάξη» στον ωκεανό των ψηφιακών πλατφορμών και της τεχνητής νοημοσύνης. Αποτέλεσμα δυο «νόμοι» (Αcts), υπό τη μορφή Κανονισμών, η Digital Services Act (DSA – Κανονισμός 2022/2065) και Artificial Intelligence Act (AI Act – συμφωνήθηκε στις 13 Μαρτίου 2024, ο Κανονισμός δεν έχει ακόμη δημοσιευθεί), οι οποίοι, μαζί με την παλαιότερη και επίσης παγκοσμίως πρωτοποριακή νομοθεσία για τα προσωπικά δεδομένα (GDPR, Κανονισμός 2016/679) και το «κλείδωμα», το 2022, του «ψηφιακού ευρώ», φιλοδοξούν να προετοιμάσουν την Ευρώπη για την πιο προχωρημένη, και επικίνδυνη, φάση της ψηφιακής εποχής.
Η «φιλοσοφία» και των δυο μεγάλων Κανονισμών είναι η ίδια: αφού δεν μπορούμε –και μάλλον δεν θέλουμε- να σταματήσουμε την τεχνολογία, ας ορίσουμε διαδικασίες «λογοδοσίας» (κανόνες διαφάνειας, τεχνικές προδιαγραφές, περιορισμούς περιεχομένου, αναφορές στους επόπτες) των «μεγάλων παικτών» (ψηφιακών πλατφορμών και εταιριών, από ισοτόπους, μηχανές αναζήτησης και αναπαραγωγής υλικού ως εταιρίες πώλησης προϊόντων περνώντας από influencers και λοιπούς παρασιτικούς οργανισμούς της διαδικτυακής ζούγκλας) και ας προβλέψουμε πολύ ψηλά πρόστιμα (εκατομμυρίων ευρώ ή σε ποσοστό επί του τζίρου των εταιριών) σε περίπτωση παραβάσεων.
Οι ρυθμίσεις αυτές, καλών ασφαλώς προθέσεων, είναι καταδικασμένες σε αποτυχία σε δύο κρίσιμα επίπεδα, που τα βλέπουμε αμφότερα τον τελευταίο καιρό μπροστά στα μάτια μας. Επειδή, εκ φύσεως, η τεχνολογία ούτε μπαίνει σε καλούπια, ούτε σταματά με διατάγματα, είναι δε για τις (εκτός Ευρώπης) εταιρίες-γίγαντες επωφελής πέρα από κάθε φαντασία και μέτρο, οι όποιες ρυθμίσεις και περιορισμοί άλλο δεν κάνουν παρά να αυξάνουν το διοικητικό/γραφειοκρατικό βάρος και, έτσι, έστω έμμεσα, να μεγαλώνουν το χάσμα μεταξύ «μεγάλων» και «μικρών» (αφού οι «μικροί» δεν μπορούν να ανταποκριθούν, τεχνικά και οικονομικά, στις εκ του νόμου υποχρεώσεις). Όσο περισσότερο νομοθετεί η Ένωση, τόσο περισσότερο ο «θαυμαστός καινούργιος κόσμος» γίνεται μονοπωλιακός –και οι Ευρωπαίοι μένουν πίσω. Από την άλλη, η νομοθέτηση είναι εντελώς ανίσχυρη μπροστά στην εξαπόλυση κυβερνοεπιθέσεων, την προπαγάνδα, την ανάμιξη (κυρίως της Ρωσίας αλλά και της Κίνας) στις ευρωεκλογές και σε σημαντικές εθνικές εκλογές, την παράνομη χρηματοδότηση των ακροδεξιών κομμάτων. Η Ένωση λάνσαρε προσφάτως τη «Δημοκρατική Ασπίδα» -μια σειρά τεχνολογικών εργαλείων και προγραμμάτων- για να αντιμετωπίσει τέτοιες επιθέσεις, αλλά η ασπίδα αυτή μοιάζει με ξύλινο σπαθάκι στα μάτια των επιτιθέμενων.
Έργο διπλά σισσύφειο, επομένως, η αντιμετώπιση της τεχνολογίας: τεχνικά εξαιρετικά δύσκολο έως αδύνατο να ελεγχθεί, εάν ελεγχόταν θα ερχόταν σε σύγκρουση με τεράστια οικονομικά συμφέροντα αλλά και την ίδια τη σύγχρονη έννοια της «προόδου». Καλώς προσπαθεί η Ένωση, αλλά ας μη βαυκαλίζεται ότι προστατεύει τη δημοκρατία της ή τους πολίτες της.