Ο συνταξιοδοτικός αναλφαβητισμός (retirement income illiteracy) ορίζεται ως η αδυναμία προετοιμασίας και κατανόησης των οικονομικών, επενδυτικών και ασφαλιστικών υποχρεώσεων και αναγκών που θα αντιμετωπίσει ο πολίτης κατά την περίοδο της συνταξιοδότησής του.
Το θέμα αυτό είναι ιδιαίτερης σπουδαιότητας τόσο για τη χρηματοοικονομική του ασφάλεια όσο και για τη χρηματοοικονομική του ευημερία, αφού η μετασυνταξιοδοτική περίοδος στις χώρες της Δύσης είναι πλέον ιδιαίτερα μεγάλη. Πράγματι , η ιατρική καινοτομία έχει διπλασιάσει το προσδόκιμο ζωής των πολιτών της Δύσης από τα 42 έτη στην αρχή του αιώνα στα 84 σήμερα.
Το φαινόμενο αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία στη χώρα μας μετά τις αλλεπάλληλες μειώσεις που υπέστησαν οι συνταξιούχοι τόσο στις κύριες όσο και στις επικουρικές συντάξεις, στην προσπάθεια αντιμετώπισης του δημοσιονομικού προβλήματος της χώρας μας.
Λόγω νομικών αλλά και άλλων περιορισμών, οι συνταξιούχοι στη χώρα μας έχουν ελάχιστες ευκαιρίες να κερδίσουν επιπλέον νόμιμα χρήματα μέσω της εργασίας τους. Ως εκ τούτου, καθίσταται αναγκαίο τόσο για τα άτομα που βρίσκονται κοντά στη συνταξιοδότηση, αλλά ιδιαίτερα για τη νέα γενιά, να γνωρίζουν τα προβλήματα και τους κινδύνους που πρόκειται να αντιμετωπίσουν κατά την περίοδο της συνταξιοδότησής τους. Δύο θέματα που συνδέονται με τα παραπάνω αφορούν, πρώτον, το ποσό που θα πρέπει να συσσωρεύσουν οι πολίτες μέχρι την περίοδο συνταξιοδότησής τους και, δεύτερον, το πώς θα διαχειριστούν αποτελεσματικά τις επενδύσεις τους μεγιστοποιώντας το κεφάλαιό τους για ένα δεδομένο επίπεδο κινδύνου. Το θέμα αυτό λαμβάνει ακόμα μεγαλύτερη σημασία σήμερα λόγω του δημογραφικού προβλήματος της χώρας μας, της αναμενόμενης αύξησης του αριθμού των συνταξιούχων, της αύξησης του προσδόκιμου ζωής των Ελλήνων και των πλεονασμάτων που συμφώνησε η χώρα μας για την ολοκλήρωση της δεύτερης αξιολόγησης.
Οπως γίνεται εύκολα κατανοητό, οι παραπάνω λόγοι θα επιφέρουν μείωση των δημοσίων δαπανών υγείας και μεταφορά μέρους του κόστους της υγείας και της σύνταξης στους πολίτες. Οι αλλαγές στο συνταξιοδοτικό που θα γίνουν αργά ή γρήγορα (ήδη έχει αποφασιστεί η μείωση των συντάξεων από 1/1/2019 κατά 18% κατά μέσο όρο) σε συνδυασμό με τα υψηλά δάνεια (στεγαστικά και καταναλωτικά) που έχουν αναλάβει οι πολίτες, τα οποία κάποια στιγμή θα πρέπει να αποπληρώσουν μερικώς ή ολικώς, θα μειώσουν ακόμα περισσότερο το πραγματικό διαθέσιμο εισόδημά τους και σε συνδυασμό με τη χρηματοοικονομική άγνοια είναι βέβαιο ότι θα αντιμετωπίσουν ιδιαίτερα δύσκολες καταστάσεις με σημαντικές επιπτώσεις στην ψυχική τους υγεία. Για την αντιμετώπιση της νέας αυτής πραγματικότητας θα απαιτηθούν χρηματοοικονομική γνώση, πειθαρχία, αλλαγή νοοτροπίας σε επίπεδο τόσο κατανάλωσης όσο και αποταμίευσης, αλλά και ροπής προς εργασία. Επιπρόσθετα, θα απαιτηθεί ανάληψη συγκεκριμένων δράσεων για την κατανόηση της συμπεριφοράς τους, τη γνώση ή την άγνοιά τους, αλλά και τον τρόπο σκέψης τους για την αντιμετώπιση του προβλήματος και τελικά για την επιμόρφωσή τους. Η νέα πραγματικότητα θα πρέπει να αναδιαμορφώσει τα καταναλωτικά πρότυπα των πολιτών υπέρ της ποιότητας ζωής κατά τη συνταξιοδοτική περίοδο, με αποτέλεσμα να προκρίνονται η αποταμίευση και η επένδυση και όχι ο υπερδανεισμός και η υπερβολική τρέχουσα κατανάλωση.
Τα συνταξιοδοτικά συστήματα στις δυτικές οικονομίες στις περισσότερες των περιπτώσεων έχουν προετοιμαστεί για τις αλλαγές αυτές, αναδιατάσσοντας το σύστημα από το αναδιανεμητικό (pay as you go) στο κεφαλαιουχικό σύστημα εισάγοντας παράλληλα νέα προϊόντα, όπως τους διάφορους τύπους ιδιωτικών λογαριασμών συνταξιοδότησης (IRAs) με σοβαρά φορολογικά κίνητρα για αποταμίευση και μακροχρόνιες επενδύσεις. Δυστυχώς στη χώρα μας η συζήτηση για το συνταξιοδοτικό περιορίζεται συνήθως σε όρους μικροπολιτικής -ποιες κυβερνήσεις έχουν κόψει περισσότερο τις συντάξεις- και όχι σε όρους ποιότητας παρεχόμενων υπηρεσιών στη διάρκεια της συνταξιοδότησης της πιο ευάλωτης κοινωνικής ομάδας.
* Ο Νικόλαος Φίλιππας είναι καθηγητής Χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου Πειραιώς, πρόεδρος και ιδρυτής του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού