Το μακρινό 1985 ο «προφήτης» Τζίμης Πανούσης, μέσα από τον δίσκο Hard Core, είχε ερμηνεύσει το εξίσου προφητικό τραγούδι «Αχ, Ευρώπη» – βρείτε το και ακούστε στο youtube. Μέσα από τις νότες αυτές παιζόταν το «προσεχώς», αυτό ακριβώς με το οποίο είμαστε αντιμέτωποι τότε – και σήμερα: την ατολμία της Ευρώπης σε κεφαλαιώδη ζητήματα που λαμβάνουν χώρα γύρω μας, ενώ κινείται με απίστευτα αργά βήματα στις αποφάσεις της, δυσκολευόμενη να ορίσει το μέλλον της.
Η μεγάλη αντίφαση αρχίζει από το ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση συχνά προβάλλει τον εαυτό της ως ενωμένη δύναμη, όμως οι πρόσφατες γεωπολιτικές κρίσεις ανέδειξαν την ατολμία, τους αργούς ρυθμούς αντίδρασής της και τις διαφωνίες εντός της. Από τον πόλεμο στην Ουκρανία μέχρι την αιματοχυσία στη Γάζα, η Ευρώπη φαίνεται να διστάζει να λάβει τολμηρές αποφάσεις, προκαλώντας επικρίσεις για έλλειψη αποφασιστικότητας. Η δυσκολία των 27 κρατών-μελών να μιλήσουν με μία φωνή και να δράσουν άμεσα δημιουργεί κενό ηγεσίας στις διεθνείς υποθέσεις, ενώ δεν χρειάζεται να είσαι αναλυτής για να διερωτάσαι τι σημαίνει αυτό για το μέλλον της Ευρώπης ως παγκόσμιου παράγοντα.
Στον πόλεμο της Ουκρανίας, η ΕΕ επέβαλε μεν πρωτοφανείς κυρώσεις κατά της Ρωσίας, όμως σε κρίσιμες αποφάσεις κινήθηκε βραδέως. Και μπορεί το Κίεβο να ενισχύθηκε στρατιωτικά από την ΕΕ, όμως οι πολύτιμοι μήνες δισταγμού έδωσαν στη Μόσχα χρόνο και ανέδειξαν την επιφυλακτικότητα της ευρωπαϊκής στάσης.
Στον πόλεμο Ισραήλ-Χαμάς στη Γάζα, η αρχική αντίδραση της Ευρώπης ήταν να καταδικάσει την επίθεση της Χαμάς και να στηρίξει το δικαίωμα του Ισραήλ στην αυτοάμυνα. Ωστόσο, στη συνέχεια η ΕΕ απέφυγε να πάρει ξεκάθαρη θέση υπέρ της άμεσης κατάπαυσης του πυρός, περιοριζόμενη σε εκκλήσεις για «ανθρωπιστικές παύσεις». Οι 27 δυσκολεύτηκαν να συμφωνήσουν σε ενιαία γραμμή: ορισμένοι ηγέτες ζητούσαν πιο έντονα τον τερματισμό των βομβαρδισμών, ενώ άλλοι επέμεναν στην ανάγκη αντιμετώπισης της τρομοκρατίας της Χαμάς. Το αποτέλεσμα ήταν μια συγκρατημένη στάση που ισορροπούσε αμήχανα μεταξύ αλληλεγγύης προς το Ισραήλ και ανησυχίας για το ανθρωπιστικό δράμα στη Γάζα.
Γιατί όμως η Ευρώπη εμφανίζεται τόσο διστακτική; Οι λόγοι είναι, κατά βάση, θεσμικοί. Η λήψη αποφάσεων απαιτεί συναίνεση μεταξύ 27 κρατών με διαφορετικές προτεραιότητες – μια δομή που εγγενώς παράγει καθυστερήσεις (χαρακτηριστικά, οι πρόσφατες τριβές Γαλλίας-Γερμανίας εκτιμάται ότι δυσχεραίνουν κοινές αποφάσεις για τη στήριξη της Ουκρανίας. Επιπλέον, επικρατεί ο φόβος της κλιμάκωσης σε ευρύτερη σύγκρουση, καθώς και μια νοοτροπία εξάρτησης από τις ΗΠΑ για την ασφάλεια της ηπείρου. Η γαλλική έκκληση για «στρατηγική αυτονομία» συγκρούεται με την ιστορική τάση της Γερμανίας να βασίζεται στην αμερικανική ομπρέλα. Και είναι γεγονός ότι ο διαφωνίες μεταξύ των κρατών-μελών -για διάφορα άλλα, εξίσου σοβαρά ζητήματα- είναι υπαρκτές και παγιώνουν μια κατάσταση η οποία μόνο ευοίωνη δεν προδιαγράφεται για τη Γηραιά Ηπειρο.
Κάπως έτσι, οι κρίσεις αυτές ίσως αποτελέσουν ορόσημο για την Ευρώπη. Ήδη καταγράφεται μια στροφή: η εισβολή στην Ουκρανία οδήγησε σε αύξηση των αμυντικών δαπανών και επανεκκίνησε τη συζήτηση για ευρωπαϊκή στρατηγική αυτονομία. «Η Ευρώπη αντιμετωπίζει έναν ξεκάθαρο και άμεσο κίνδυνο και πρέπει να μπορεί να προστατεύσει τον εαυτό της», τόνισε χαρακτηριστικά η πρόεδρος της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, υπογραμμίζοντας ότι η συγκυρία συνιστά «σημείο καμπής». Πράγματι, οι Ευρωπαίοι ηγέτες εξετάζουν μέτρα όπως η ενίσχυση της κοινής άμυνας και η μερική απαγκίστρωση από την αμερικανική στήριξη. Αρκεί, βέβαια, να συμφωνήσουν όλοι, μέχρι τέλους…
Σε τελική ανάλυση, το μέλλον της Ευρώπης ως παγκόσμιου δρώντα θα εξαρτηθεί από το αν θα ξεπεράσει την ατολμία της. Αν υιοθετήσει τις αλλαγές που συζητούνται – ταχύτερες διαδικασίες λήψης αποφάσεων, επενδύσεις στην άμυνα, συνεπή στάση αρχών – μπορεί να εξελιχθεί σε πιο αυτοδύναμο και αξιόπιστο παράγοντα διεθνώς. Διαφορετικά, κινδυνεύει να μείνει στο περιθώριο των εξελίξεων, ένας οικονομικός γίγαντας χωρίς ανάλογη γεωπολιτική επιρροή. Για να το αποφύγει, οφείλει να αντιστοιχίσει την τεράστια οικονομική της ισχύ με ανάλογη πολιτική βούληση στην παγκόσμια σκηνή, επιδεικνύοντας πιο γρήγορα αντανακλαστικά. Ετσι, η έκβαση αυτών των προσπαθειών θα δείξει αν η Ευρώπη θα ανταποκριθεί στις αξίες και τις ευθύνες της ή αν θα παραμείνει ουραγός των διεθνών εξελίξεων.
Βέβαια, όλα τα παραπάνω τα είχε πει ο Τζίμης – με λίγους στίχους και μπόλικη απαισιοδοξία όχι εκ φύσεως, αλλά εκ θέσεως και πεποιθήσεως: «Αχ, Ευρώπη, εσύ μας μάρανες»…