Ο διακεκριμένος ψηφιακός αρχαιολόγος σε μια συζήτηση για την επιστροφή των ελληνικών μαρμάρων και την σημασία της τεχνολογίας στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Λίγο πριν την ομιλία του στο TEDxAthens X Machina 2024, o digital archaeologist και διευθυντής του Ινστιτούτου Ψηφιακής Αρχαιολογίας (IDA) της Οξφόρδης, Roger Michel, συνομιλεί μαζί μας για αυτή τη πολυσυζητημένη διασταύρωση της αρχαιολογίας με την ψηφιακή τεχνολογία, αλλά και για τον διαρκή αγώνα του να προστατευθούν ιστορικά μνημεία και έργα. Η επίσκεψή του στην χώρα συμβαίνει ίσως εν μέσω μιας ιδανικής συγκυρίας, καθώς η 200ή επέτειος της Πρώτης Ελληνικής Δημοκρατίας απέχει μόνο λίγες εβδομάδες. «Αυτή είναι η κατάλληλη συμβολική στιγμή για τον Sir Keir Starmer να επιστρέψει τα Μάρμαρα στην Ελλάδα», δηλώνει ο Roger Michel σε άρθρο/επιστολή του στην βρετανική Telegraph.
Η διατήρηση της πολιτιστικής συνοχής για κάθε κράτος είναι μέγιστης σημασίας για τον ίδιο, ο οποίος περιγράφει αναλυτικά πως η επιστροφή τέτοιων έργων στην «πατρίδα» τους είναι μονόδρομος. «Μειώνει τη Βρετανία να επιμένει σε έναν αγώνα που κάθε άλλη χώρα έχει λύσει υπέρ των πολιτιστικών και ιστορικών διεκδικήσεων της Ελλάδας πάνω σε αυτά τα αποθέματα της ελληνικής εθνικής υπερηφάνειας», δηλώνει χαρακτηριστικά. Ο ίδιος εξηγεί, ότι στην πραγματικότητα ο νόμος του 1963 για το Βρετανικό Μουσείο προβλέπει ρητά μια οδό για τον επαναπατρισμό της λείας των Μαρμάρων, μέσω της δημιουργίας αντιγράφων που ουσιαστικά θα διδάσκουν στους επισκέπτες την ιστορία και αισθητική της Αρχαίας Ελλάδας, χωρίς να είναι απόντα από το γηγενές περιβάλλον τους.
Τα παραπάνω τεκμηριώνονται με απολυτότητα αν παρατηρήσει κανείς την ενδελέχεια με την οποία το IDA και ο ίδιος ο Michel, εργάζονται πάνω στην αποκατάσταση και διατήρηση μνημείων ανά τον κόσμο. Η απόφαση τους να χρησιμοποιούν τα ψηφιακά μέσα ως εργαλεία προς τιμήν της ιστορίας, λειτουργεί καταλυτικά, δίνοντας μας μια μικρή γεύση για το τι μπορεί να επιτευχθεί στο μέλλον. Αρκεί κανείς να σκεφτεί ότι αν ο Michel και η ομάδα του κατάφερναν, όπως λέει ο ίδιος, να τρυπώσουν στο Βρετανικό Μουσείο και να αντικαταστήσουν τη συλλογή γλυπτών του Παρθενώνα με τα τέλεια πεντελικά τους αντίγραφα, κανείς δεν θα παρατηρούσε ποτέ τη διαφορά. Κάτι που βέβαια εγείρει και αρκετούς ηθικούς προβληματισμούς.
Ωστόσο, τόσο η άποψή του Michel για τα μάρμαρα του Παρθενώνα, όσο και το σώμα του έργου του για την προστασία των παγκόσμιων πολιτιστικών θησαυρών, είναι ίσως πιο συναφή από ποτέ, ειδικότερα τώρα που βρισκόμαστε εν μέσω μιας περιόδου με συνεχείς συγκρούσεις και πολέμους που απειλούν όχι μόνο την ανθρώπινη ζωή, αλλά και την ανθρώπινη ιστορία. Για τον Roger Michel λοιπόν, πολλά από αυτά τα ζητήματα αποτελούν το επίκεντρο της καθημερινότητάς του, η οποία πλέον συνάδει με τα ψηφιακά μέσα, αποδεικνύοντάς μας περίτρανα πως τελικά, το παλιό και το νέο μπορούν να συνυπάρξουν αρμονικά.
Τι σας παρακίνησε να εξερευνήσετε τη διασταύρωση της αρχαιολογίας με την ψηφιακή τεχνολογία; Για εμάς, ήταν μια αρκετά φυσική εξέλιξη. Ξεκινώντας περίπου το 2007, αρχίσαμε να αναπτύσσουμε μια σειρά ιδιόκτητων εργαλείων απεικόνισης κυρίως για χρήση στην αναπαραγωγή χειρογράφων σε απομακρυσμένες βιβλιοθήκες. Το βασικό χαρακτηριστικό αυτών των συσκευών ήταν η φορητότητά τους. Ενώ, στο παρελθόν, οι περισσότερες παρόμοιες συσκευές περιορίζονταν σε καθαρά δωμάτια και εργαστηριακούς χώρους, τα δικά μας εργαλεία μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σχεδόν οπουδήποτε. Όταν το ISIS ξεκίνησε την εκστρατεία πολιτιστικής εκκαθάρισης στις αρχές της δεκαετίας του 2010, υπήρξε ξαφνικά επείγουσα ανάγκη να μεταφερθούν εργαλεία απεικόνισης υψηλής ποιότητας σε ζώνες συγκρούσεων για την καταγραφή αντικειμένων που κινδυνεύουν -αντικειμένων που διαφορετικά θα μπορούσαν να χαθούν για πάντα. Ήμασταν λοιπόν σε ιδανική θέση για να βοηθήσουμε σε αυτό το εγχείρημα. Μόλις το ISIS άρχισε να καταστρέφει την ιστορική αρχιτεκτονική, ξαφνικά μας ήρθε στο μυαλό ότι θα μπορούσαμε να συνδυάσουμε το έργο μας σε αυτόν τον τομέα με την προηγούμενη επιτυχία μας στη δημιουργία ισχυρών συσκευών απεικόνισης. Συνδυασμένες μεταξύ τους, αυτές οι δύο τεχνολογίες μας επέτρεψαν να βοηθήσουμε κοινότητες σε όλη τη Μέση Ανατολή που επλήγησαν από μια αντίστοιχη ξαφνική και απροσδόκητη κρίση. Τα έργα ανοικοδόμησης έγιναν γρήγορα το επίκεντρο της εργασίας μας. Ήταν, με μια πολύ πραγματική έννοια, ένα είδος deus ex machina (από μηχανής θεός).
Πώς εξισορροπείτε την τεχνολογική πρόοδο με τις παραδοσιακές αρχαιολογικές μεθόδους; Αν και μου λείπει ο ρομαντισμός των πινέλων και των μυστριών, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες φέρνουν επανάσταση στον τομέα της αρχαιολογίας. Νέες τεχνολογίες όπως η ψηφιακή σάρωση και η τρισδιάστατη εκτύπωση/γλυπτική προσφέρουν καινοτόμες μεθόδους για τον εντοπισμό, την απεικόνιση, τη συντήρηση, τη διατήρηση και την έκθεση αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς. Η τρισδιάστατη γλυπτική, για παράδειγμα, είναι η τεχνολογία που χρησιμοποιήσαμε τόσο στα έργα της αψίδας της Παλμύρας, όσο και στον Παρθενώνα. Η γλυπτική αυτή εισάγει ένα προηγμένο επίπεδο ακρίβειας στην ανακατασκευή κατεστραμμένων ή ελλειπόντων τμημάτων αρχαιολογικών αντικειμένων. Χρησιμοποιώντας ψηφιακά μοντέλα ως πρότυπα, το ρομποτικό σκάλισμα μπορεί να αναδημιουργήσει χαμένα στοιχεία με πραγματικά αξιοσημείωτη ακρίβεια. Πράγματι, μπορεί να παράγει ακριβή οπτικά αντίγραφα, σε πρωτότυπα υλικά, που είναι εντελώς δυσδιάκριτα από τα πρωτότυπα. Αν δηλαδή καταφέρναμε να τρυπώσουμε στο Βρετανικό Μουσείο κάποια νύχτα και να αντικαταστήσουμε τη συλλογή γλυπτών του Παρθενώνα με τα τέλεια πεντελικά μας αντίγραφα, κανείς δεν θα παρατηρούσε ποτέ τη διαφορά.
Στο σύνολό τους, αυτές οι ψηφιακές τεχνολογίες γεφυρώνουν το χάσμα μεταξύ των παραδοσιακών αρχαιολογικών μεθόδων και των σύγχρονων πρακτικών συντήρησης. Επιτρέπουν στους αρχαιολόγους να τεκμηριώνουν, να αποκαθιστούν και να μοιράζονται την πολιτιστική κληρονομιά με καινοτόμους τρόπους, ενισχύοντας τόσο την επιστημονική έρευνα όσο και τη συμμετοχή του κοινού.
Πόσο σημαντικό είναι για την ανθρωπότητα να διατηρήσει τέτοια πολιτιστικά μνημεία; Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι τα αρχαία μνημεία είναι κάτι περισσότερο από πέτρα και κονίαμα. Είναι οι ρίζες του πολιτισμού μας και η κληρονομιά που αφήνουμε στις μελλοντικές γενιές. Κάθε μνημείο κατέχει ένα κομμάτι της κοινής μας ιστορίας, προσφέροντας μαθήματα, έμπνευση και μια αίσθηση ταυτότητας. Όταν τα αντικείμενα πολιτιστικής κληρονομιάς καταστρέφονται, η κοινωνία χάνει ανεκτίμητες συνδέσεις με την ιστορία, την ταυτότητα και τις αξίες της. Αυτά τα αντικείμενα και οι χώροι ενσωματώνουν τις αφηγήσεις διαφορετικών κοινοτήτων, αντανακλώντας τις παραδόσεις, τις πεποιθήσεις και τα επιτεύγματά τους. Η απώλεια μειώνει τη συλλογική μνήμη, διαγράφοντας τα διδάγματα του παρελθόντος και διακόπτοντας τους δεσμούς μεταξύ των γενεών. Επιπλέον, φτωχαίνει τις μελλοντικές πολιτιστικές εκφράσεις και καταπνίγει τη δημιουργικότητα, καθώς η καταστροφή περιορίζει την έμπνευση που αντλείται από τα ιστορικά πλαίσια. Τελικά, η εξάλειψη της πολιτιστικής κληρονομιάς υπονομεύει την κοινωνική συνοχή και προάγει τη διαίρεση, καθώς οι κοινότητες αγωνίζονται να διατηρήσουν την ταυτότητά τους μπροστά σε μια τόσο βαθιά απώλεια.
Σε μια εποχή που μεγάλες συγκρούσεις συμβαίνουν ταυτόχρονα σε διάφορα μέρη του κόσμου, απειλώντας πολλά ιστορικά και πολιτιστικά μνημεία, όπως στην Ουκρανία, πώς πιστεύετε ότι η εργασία σας στην IDA συμβάλλει στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς σε τέτοιες ζώνες συγκρούσεων; Τα ψηφιακά εργαλεία έχουν τεράστιες δυνατότητες στο πλαίσιο της κληρονομιάς που καταστρέφεται σε καταστάσεις συγκρούσεων -και μάλιστα με πολλούς και ποικίλους τρόπους. Από τη μία πλευρά, μπορούν να επιτρέψουν την ψηφιακή διατήρηση και την επακόλουθη ανοικοδόμηση μεγάλων κτιρίων και μνημείων από την άλλη, μπορούν να βοηθήσουν άτομα και κοινότητες που εκτοπίστηκαν από συγκρούσεις να παραμείνουν συνδεδεμένες με τις άυλες πτυχές της πολιτιστικής τους κληρονομιάς -για παράδειγμα, τη γλώσσα τους, τη λογοτεχνία τους, την κουζίνα τους.
Αυτή τη στιγμή συνεργαζόμαστε με τρεις αξιόλογες ομάδες νέων στην Ουκρανία, οι οποίες χρησιμοποιούν μια σειρά από διαφορετικά ψηφιακά εργαλεία σε πολύ καινοτόμα έργα. Η μία εξετάζει πώς μπορούν να γίνουν πιο προσιτά τα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς στα ανατολικά της χώρας σε επισκέπτες με προβλήματα ακοής και όρασης. Ένα δεύτερο επιδιώκει να χρησιμοποιήσει ένα παιχνίδι με τεχνητή νοημοσύνη για να ενθαρρύνει τους ανθρώπους που έχουν πληγεί από τη σύγκρουση να μιλήσουν και να μοιραστούν τις αναμνήσεις τους από την τοπική τους κληρονομιά. Ένα τρίτο έχει ως στόχο να συμβάλει στη διατήρηση και την ευαισθητοποίηση της γλώσσας των Τατάρων της Κριμαίας, μια σημαντική γλώσσα υπό εξαφάνιση που αποτελεί άμεσο στόχο της Ρωσίας σε μια καταστροφική -και μερικές φορές βίαιη- εκστρατεία πολιτιστικής εξάλειψης.
Ποια ηθικά διλήμματα αντιμετωπίζετε κατά την ψηφιακή αναδημιουργία αντικειμένων και πώς αντιμετωπίζετε τις ανησυχίες σχετικά με την αυθεντικότητα των έργων; Η δημιουργία ψηφιακών αντιγράφων, τόσο φυσικών όσο και εικονικών, αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς εγείρει σημαντικά ηθικά ζητήματα που αγγίζουν την ιδιοκτησία, την αναπαράσταση, την προσβασιμότητα και την πολιτιστική ευαισθησία. Το ενδεχόμενο εκμετάλλευσης προκύπτει κυρίως όταν δημιουργούνται ψηφιακά αντίγραφα χωρίς να αναγνωρίζονται ή να γίνονται σεβαστά τα δικαιώματα των κοινοτήτων προέλευσης. Η συναίνεση όμως είναι το κλειδί. Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους κάθε ένα από τα έργα ψηφιοποίησής μας καθοδηγείται από τους ενδιαφερόμενους φορείς. Με αυτή την προσέγγιση, αποφεύγουμε πολλά δύσκολα ζητήματα, συμπεριλαμβανομένων των περισσότερων προβλημάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και αυθεντικότητας.
Τι ελπίζετε να επιτύχετε μέσω της ομιλίας σας στο TEDxAthens και πώς θέλετε να εμπνεύσετε το κοινό; Ο στόχος μου είναι απλός: να εμπνεύσω τους ανθρώπους να ασχοληθούν με τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Τα έργα μας έχουν ευλογηθεί με τεράστια επιτυχία. Ευαισθητοποιήσαμε τον κόσμο δημιουργώντας χιλιάδες ειδήσεις, πολλά ντοκιμαντέρ και μια σειρά από επιστημονικά βιβλία και άρθρα. Χάρη σε αυτό, προσελκύσαμε την προσοχή πολιτικών και οικονομικών ηγετών, οι οποίοι παρείχαν, τελικά, δισεκατομμύρια δολάρια βοήθειας για τη Συρία και ανανέωσαν την ελπίδα για βραχυπρόθεσμο επαναπατρισμό των Μαρμάρων. Αυτό που θέλω να μεταφέρω στο ακροατήριο είναι ότι δεν υπάρχει τίποτα εγγενώς ιδιαίτερο ή μοναδικό σε μένα ή στα πράγματα που κάναμε -ο καθένας μπορεί να χαράξει μια αψίδα ή το κεφάλι ενός αλόγου. Ελπίζω λοιπόν να σας δώσω μια μικρή καθοδήγηση για το πώς να το κάνετε αυτό.
*O Roger Michel θα είναι ένας εκ των κεντρικών ομιλητών στην επικείμενη εκδήλωση του TEDxAthens X Machina 2024, που θα πραγματοποιηθεί το Σάββατο 5 Οκτωβρίου στον χώρο του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, Πειραιώς 260.
https://tedxathens.com/events/tedx-athens-2024/