Τα νομίσματα και τα χαρτονομίσματα έχουν κυριαρχήσει τους τελευταίους αιώνες ως η αποκλειστική μορφή αυτού που λέμε «χρήμα». Ομως, δεν ήταν πάντα έτσι.
Από την ανταλλακτική οικονομία, όπου οι άνθρωποι έδιναν τα αγαθά που τους περίσσευαν για να πάρουν αυτά που τους έλειπαν, μέχρι την αγοραπωλησία με έμψυχα ανταλλάγματα, όπως βοοειδή, ψάρια ή ακόμα και δούλους, διάφορα αντικείμενα έχουν χρησιμοποιηθεί σαν χρήμα. Ανάμεσά τους και πράγματα που δεν μπορεί εύκολα να τα φανταστούμε ως μέσο αγοραπωλησίας. Τα περισσότερα απ’ αυτά, μάλιστα, ήταν τόσο βαθιά ριζωμένα ως πολύτιμα αντικείμενα σε συγκεκριμένους λαούς, που συνέχισαν να χρησιμοποιούνται μέχρι και μέσα στον 20ό αιώνα. Και κάποια συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται, έστω και μόνο για παραδοσιακούς και φολκλορικούς σκοπούς.
Ορίστε, λοιπόν, τα πιο παράξενα απ’ αυτά.
Πέτρες (Rai stones)
Δεν αναφερόμαστε, φυσικά, σε πετραδάκια και βότσαλα, αλλά σε ειδικά κατεργασμένες στρογγυλές πέτρες με τρύπα στη μέση, με διάφορες διαμέτρους, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν σαν ανταλλάξιμο χρήμα πρώτα στο νησί Γιαπ της Μικρονησίας και στα γειτονικά νησιά. Αυτές οι πέτρες λέγονταν rai στην τοπική γλώσσα. Η μικρότερη απ’ αυτές είχε διάμετρο μόλις 3,5 εκατοστών και έχουν βρεθεί εκατοντάδες τέτοιες στο νησί, που προφανώς έπαιζαν τον ρόλο που παίζουν σήμερα τα ψιλά. Οσο μεγαλύτερη είναι η διάμετρος τόσο μεγάλωνε και η αξία του πέτρινου νομίσματος. Η αγάπη των ντόπιων για τον συγκεκριμένο τρόπο συναλλαγών τα κράτησε μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1940. Το μεγαλύτερο απ’ αυτά βρίσκεται στο χωριό Ρουμούνγκ και έχει διάμετρο 3,6 μέτρα! Με πάχος μισού μέτρου και βάρος περίπου 4 τόνων, χρειάζονταν πάνω από 20 άτομα για να τη μεταφέρουν. Συνήθως οι μεγάλες αυτές πέτρες έπαιζαν το ρόλο της αποζημίωσης που πλήρωνε ένα χωριό σ’ ένα άλλο όταν έχανε μια μάχη. Σήμερα υπάρχουν πάνω από 6.000 μεγάλα νομίσματα rai στο νησί Γιαπ, αλλά και διάφορα διασκορπισμένα σε μουσεία ανά τον κόσμο.
Κοχύλια καούρι (Cowrie shells)
Ο αστικός μύθος λέει ότι αν κάποιος ταξιδέψει σε απομακρυσμένα χωριά στο βορρά της Γκάνα και της Γουινέας θα δει πολλές συναλλαγές να γίνονται με κοχύλια καούρι. Τα οποία, φυσικά, υιοθετήθηκαν ως χρήμα πρώτα από τους παραθαλάσσιους αφρικανικούς λαούς στο δυτικό άκρο της μαύρης ηπείρου. Μετά τον 15ο αιώνα, όταν το εμπόριο μεταξύ των παράκτιων περιοχών (στις οποίες εγκαθίσταντο ήδη διάφοροι Ευρωπαίοι) και του εσωτερικού μεγάλωνε, η ζήτηση για τέτοια κοχύλια ήταν πολύ μεγάλη. Κοχύλια χρησιμοποιήθηκαν σαν χρήμα και σε διάφορες περιοχές της Κίνας και της Ινδίας παλαιότερα, ωστόσο μόνο στη δυτική Αφρική ήταν τόσο ευρεία η χρήση τους, σχεδόν ίδια με τη σημερινή χρήση των χαρτονομισμάτων. Τα σακούλια με κοχύλια καούρι ήταν μόνιμο αξεσουάρ των πλουσίων. Τα πιο εντυπωσιακά τέτοια κοχύλια χρησιμοποιήθηκαν και ως κοσμήματα.
Τσάι (Tea bricks)
Για την ακρίβεια, τα λεγόμενα «τούβλα τσαγιού (tea bricks). Πρόκειται για φύλλα τσαγιού που έχουν πατικωθεί και συμπυκνωθεί τόσο μεταξύ τους, που έχουν γίνει μια στερεή μάζα και «κόβονταν» σε διάφορα σχήματα. Το τσάι ήταν τόσο πολύτιμο στην Κίνα που χρησιμοποιήθηκε ως χρήμα στις μεγάλες συναλλαγές μεταξύ πόλεων, πριν από την εγκαθίδρυση της δυναστείας των Μινγκ. Τα συμπυκνωμένα φύλλα τσαγιού χρησιμοποιήθηκαν πολύ στην Κίνα, τη Μογγολία, το Θιβέτ και την κεντρική Ασία. Ηταν σχετικά εύκολα στη μεταφορά και το γεγονός ότι κόβονταν σε διάφορα μεγέθη βόλευε πολύ στη σωστή αντιπροσώπευση της αξίας. Τους τελευταίους αιώνες πάνω στα «τούβλα» αυτά αποτυπώνονταν και σφραγίδες, είτε των εμπόρων που έκαναν τις συναλλαγές, είτε ακόμα και ευγενών και του ίδιου του αυτοκράτορα.
Αλάτι (Salt money)
Από τα πιο διαχρονικά πολύτιμα προϊόντα για την ανθρωπότητα, το αλάτι, υπήρξε πολύτιμο αγαθό σε πολλούς πολιτισμούς και επί αιώνες οι μεγάλες δυνάμεις επέβαλλαν μονοπώλιο στην αγοραπωλησία του. Στη δυτική Αφρική και στο κέντρο της μαύρης ηπείρου κάποτε το αλάτι ανταλλασσόταν σαν ίσο προς ίσο με το χρυσάφι. Η αρχαία ελληνική λέξη «αλς», έδωσε τη ρίζα σε μια σειρά από λέξεις που σήμερα λίγοι γνωρίζουν ότι προέρχεται από εκεί, όπως ο μισθός (salarium στα λατινικά, salary στα αγγλικά), ο στρατιώτης (soldatum στα λατινικά, soldier στα αγγλικά) και η… σαλάτα. Οι συναλλαγές και στην Αφρική και στην Ασία γίνονταν με αντίτιμο το βάρος συγκεκριμένων αντικειμένων σε αλάτι. Αυτό που διαβάζεται όλο και περισσότερο, πάντως, ότι οι Ρωμαίοι στρατιώτες πληρώνονταν τους μισθούς τους απευθείας σε αλάτι δεν φαίνεται να ευσταθεί. Ο salarium, ο μισθός τους, καταβαλλόταν προκειμένου να έχουν χρήματα για να αγοράσουν αλάτι για το φαγητό τους.
Φτερά (Quetzal feather)
Και σ’ αυτή την περίπτωση δεν αναφερόμαστε σε οποιαδήποτε φτερό και πούπουλο, αλλά σε φτερά από σπάνια πουλιά. Η κουλτούρα αυτή αναπτύχθηκε πολύ στην περιοχή της Κεντρικής Αμερικής και στις αυτοκρατορίες των Αζτέκων και των Μάγια. Τα φτερά του κετζάλ, του πολύχρωμου πουλιού που θεωρούνταν ιερό για την περιοχή, μπορούσαν να τα φορέσουν μόνο οι υψηλόβαθμοι ιερείς και ο βασιλιάς μαζί με την οικογένειά του. Στα χωριά το όνειρο κάθε παιδιού ήταν να κυνηγήσει ένα κετζάλ και να έχει το περίφημο μακρύ φτερό της ουράς του, το οποίο κοσμούσε το βασιλικό στέμμα. Οποιος κατάφερνε κάτι τέτοιο αναγορευόταν στον πιο πλούσιο άνθρωπο του χωριού και μπορούσε να ανταλλάξει το φτερό με ένα ολόκληρο σπίτι ή και τα αγαθά μιας ολόκληρης χρονιάς. Και σήμερα ακόμα τα φτερά αυτά παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην παράδοση των απογόνων των Μάγια.
Δόντια (Sperm whale tooth)
Τα δόντια από ζώα χρησιμοποιούνταν επί αιώνες ως χρήμα στην περιοχή του Ειρηνικού Ωκεανού. Στη σημερινή Παπούα Νέα Γουινέα τα πιο δημοφιλή ήταν τα δόντια αγριογούρουνου. Οποιος κατάφερνε να φονεύσει ένα αγριογούρουνο και να πάρει τα μεγάλα του δόντια μπορούσε μέχρι και να προκαλέσει τον αρχηγό του χωριού για την ηγεσία. Στην πορεία τα δόντια αυτά έγιναν αντικείμενο συναλλαγών μεταξύ ολόκληρων χωριών, δεδομένου ότι όλοι αναγνώριζαν πόσο πολύτιμα ήταν. Αντίστοιχα στα νησιά Φίτζι πολύτιμα αντικείμενα υπήρξαν τα μεγαλύτερα δόντια της φάλαινας-φυσητήρας. Επί δεκαετίες πολλοί νησιώτες πείθονταν να μπαρκάρουν ως κατώτερο πλήρωμα στα φαλαινοθηρικά με την υπόσχεση ότι θα μπορούσαν να… ξεδοντιάσουν με την ησυχία τους όλες τις φάλαινες που θα πιάνονταν. Ακόμα και σήμερα ένα δόντι φάλαινας είναι απαραίτητο αξεσουάρ ανάμεσα στα δώρα που προσφέρει ο υποψήφιος γαμπρός στην οικογένεια της νύφης για να το… πάρει το κορίτσι. Σήμερα η τιμή ενός τέτοιου δοντιού φάλαινας ξεκινάει από 150 ευρώ.