Πώς να κουρδίσετε το βιολογικό σας ρολόι

Κυρίως δείχνει -αν θέλει κανείς να δει το ζήτημα κάπως φιλοσοφικά- το πώς ο άνθρωπος κατάφερε να κτίσει τον πολιτισμό του, επάνω στο διαζύγιο από την αμιγώς φυσική πλευρά της ύπαρξής του. Πώς δηλαδή, σχεδόν όλα όσα δημιούργησε, βασίζονται σε μια καταρχήν ασυμφωνία χαρακτήρων με τη συμμόρφωση στις πρωταρχικές επιταγές της φύσης. Σαν ρολόι πάντως, το κιρκαδικό ούτε χάνει δευτερόλεπτα, ούτε έχει φτιαχτεί για να επιδεικνύει ανοχή στην απειθαρχία του χρήστη.

Ο κιρκαδικός ρυθμός ορίζει τις διεργασίες και τις δραστηριότητες που εκ φύσεως είναι προγραμματισμένες, αυτές που κάθε έμβιος οργανισμός οφείλει να εκτελεί ιδανικά σε συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα του 24ώρου. Οι παραβιάσεις των ενδεδειγμένων ωραρίων, ιδιαίτερα για τον ύπνο, προκαλούν δυσαρμονία στα επιμέρους συστήματα του ανθρώπινου οργανισμού. Φθείρουν, σε έναν ορίζοντα μακρύ ή και βραχύ, και αποσταθεροποιούν σοβαρά το δυναμικό σωματο-ψυχικό σύνολο που συνθέτει την ανθρώπινη υπόσταση.

Η μπαταρία εξαντλείται
Όταν το κιρκαδικό ρολόι δείχνει ότι είναι ώρα για κατάκλιση και ανάπαυση, το εννοεί: κατά τη διάρκεια του ύπνου ο οργανισμός εκτελεί κρίσιμες λειτουργίες ανάπλασης των ιστών, αποκατάστασης τραυματισμών, αλλά και αναπλήρωσης των αποθεμάτων ενέργειας. Σε αυτά βασίζεται ο εγκέφαλος για να λειτουργήσει κατά τη διάρκεια των ωρών εγρήγορσης, όταν δηλαδή παύει να κοιμάται. Η παραβίαση της διαδικασίας του ύπνου καταστρέφει τη διαδοχή των φάσεων REM και μη REM. Όπου REM είναι μεν το αρκτικόλεξο του Rapid Eye Movement, αφορά όμως στα στάδια του ύπνου σε έναν κύκλο που επαναλαμβάνεται αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της κατάκλισης. Πολύ σχηματικά, στη φάση REM του ελαφρύ ύπνου αποκαθίσταται το πνεύμα, στη μη REM του βαθέος ύπνου το σώμα αυτοεπιδιορθώνει τους ιστούς χρησιμοποιώντας αυξητική ορμόνη που εκκρίνει ο βλεννογόνος.
Είναι πολύ χαρακτηριστικό, ότι η επιβάρυνση του οργανισμού εξαιτίας του ξεχαρβαλώματος του κιρκαδικού ρολογιού φτάνει πολύ πέρα από τα προφανή συμπτώματα, όπως π.χ. η μόνιμη αίσθηση κόπωσης ή η δυσλειτουργία της βραχείας μνήμης («Πού είναι το κινητό μου; Πού ξέχασα τα γυαλιά μου; Α, τα φοράω» κ.λπ.). Επιστημονικές έρευνες αποκάλυψαν ότι άτομα με διαταραγμένο ύπνο, δυσκολεύονται να διακρίνουν εμφανείς οιωνούς, όπως η έκφραση στο πρόσωπο κάποιου άλλου.

‘Οπως έχει αποδειχθεί από την επιστήμη της Χρονοβιολογίας (η οποία όχι μόνο υπάρχει, αλλά και σημειώνει διαρκώς εκπληκτική πρόοδο αποκαλύπτοντας βαθιά μυστικά σχετικά με τη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού), σε κάθε κύτταρο κάθε έμβιου πλάσματος στον πλανήτη Γη, υπάρχει ένα βιολογικό ή ένα κιρκαδικό ρολόι, συντονισμένο με την εναλλαγή ανάμεσα στην ημέρα και τη νύχτα, το φυσικό φως και το σκοτάδι. Υπό αυτή την έννοια, ο άνθρωπος δεν διαφέρει π.χ. από έναν ποντικό, ο οποίος δεν μπορεί παρά να επαφίεται στο ένστικτό του, δηλαδή στις ουσίες που προσαρμόζουν τον οργανισμό του αναλόγως στο φως ή το σκοτάδι. Για το πλάσμα αυτό η εύρυθμη λειτουργία του κιρκαδικού ρολογιού του είναι κυριολεκτικά ζήτημα ζωής και θανάτου. Διότι εάν το ρολόι σημάνει την ώρα για αναζήτηση τροφής και για κάποιο λόγο αυτό το μήνυμα είναι εσφαλμένο, ο ποντικός αντί να τραφεί θα γίνει ο ίδιος γεύμα για κάποιο ισχυρότερο μέλος της πανίδας.
Κατά παρόμοιο -αλλά λιγότερο ανατριχιαστικό- τρόπο, βάσει των κατακτήσεων της Χρονοβιολογίας, γνωρίζουμε ότι στον βιότοπο των ανθρώπινων όντων στις 21.00 αρχίζει η έκκριση της μελατονίνης, κάτι που σημαίνει πως ο οργανισμός ετοιμάζεται να εισέλθει στην κατάσταση του ύπνου. Έως τις 02.00 θα πρέπει να έχει βυθιστεί πλήρως – αντί λ.χ. να παρακολουθεί αμερικανικές σειρές σε συνδρομητικό κανάλι ή να ραίνει με άνθη κάποια λαϊκή αοιδό.

Μπορεί εξ ορισμού και από μιας αρχής, να έχεις αποκλείσει το ενδεχόμενο να πηγαίνεις για ύπνο στις 22.30 και να ξυπνάς στις 06.45 – εκτός εάν είσαι αθλητής πριν από αγώνα. Είμαστε πεπεισμένοι ότι δεν υπάρχει καμία περίπτωση να πάρουμε πρόγευμα στις 07.15 και ίσως, αναλόγως διαθεσιμότητας, συναίνεσης συντρόφου κ.ο.κ., να έχουμε κάνει σεξ έως τις 07.30. Στις 17.30, όταν σύμφωνα με τον κιρκαδικό ρυθμό είναι η καλύτερη ώρα για σωματική άσκηση, πολλοί εξ ημών είμαστε ακόμη στη δουλειά – και μάλλον θα είμαστε για πολύ ακόμη. Το πρωί, στις 10.00, ο εγκέφαλός μας μπορεί να τα δώσει όλα, να λειτουργήσει στο μέγιστο, αξιοποιώντας όλες του τις δυνατότητες. Είναι άραγε βέβαιο, όμως, ότι αυτή τη συγκεκριμένη ώρα οι ανάγκες της εργασίας μας θα είναι αντίστοιχες; Μήπως είναι πιο πιθανό να κληθούμε να πάρουμε μια σημαντική ή και κρίσιμη απόφαση στις 14.00 ή στις 16.15, σε κάποιαν άλλη στιγμή τέλος πάντων, όταν οι πνευματικές μας δυνάμεις θα έχουν εξασθενήσει;
Όπως και να ’χει, πάντως, αυτά συμβαίνουν τις καθημερινές. Από το βράδυ της Παρασκευής και καθ’ όλη τη διάρκεια του διημέρου της καθιερωμένης σχόλης, ο τυπικός δυτικός άνθρωπος μεταμορφώνεται σε «Μαχητή του Σαββατοκύριακου». Προσπαθεί να στριμώξει όλα όσα δεν πρόλαβε ή δεν κατάφερε να κάνει στη διάρκεια της εβδομάδας – τα πάντα με κοινό παρονομαστή την κατάχρηση: υπερβολή στην άσκηση ή υπερβολή στην ανθυγιεινή ζωή. Βάναυση ανατροπή στα συνηθισμένα ωράρια ύπνου και εγρήγορσης. Απότομες αλλαγές ρυθμών. Το κιρκαδικό ρολόι μάταια υπενθυμίζει τη φυσική κανονικότητα, κανείς δεν του δίνει σημασία. Οι χτύποι του δεν ακούγονται μέσα στον ορυμαγδό και το ντελίριο της άτακτης, βεβιασμένης έκκρισης ορμονών.

Ξέφρενοι ρυθμοί
Πιθανότατα θεωρείτε πως ο άνθρωπος έχει εξουδετερώσει εντελώς τις επιπτώσεις που προκαλεί στον οργανισμό του η παραβίαση του φυσικού κύκλου ενεργειών αναλόγως με την εναλλαγή του φωτός με το σκοτάδι. Η αλήθεια είναι βέβαια πως, αν μη τι άλλο, ύστερα από τόσα εκατομμύρια χρόνια αδιάκοπης και θαυμαστής δημιουργίας δικαιούσαι να εμπιστεύεσαι τον ανθρώπινο πολιτισμό: αν δεν έχει λύσει ήδη το ζήτημα της ανεξαρτητοποίησής του από τον αμείλικτο νόμο της φύσης που τον έχει κατατάξει στα ημερόβια όντα, δεν μπορεί παρά να το λύσει στο άμεσο μέλλον. Έχεις κάθε δικαίωμα στην προσδοκία ότι ο άνθρωπος, χάρη στην επιστήμη και την τεχνολογία του, νομοτελειακά θα παρακάμψει τους περιορισμούς που θέτει στις δραστηριότητές του η ανάγκη να κοιμάται μόλις πέσει το σκοτάδι. Ακριβώς όπως κάθε πλάσμα αυτού του πλανήτη που έχει κατασκευαστεί για να λειτουργεί την ημέρα και να αναπαύεται, να ανασυγκροτείται, να αυτο-επιδιορθώνεται τη νύχτα. Αλλά, αν είναι δυνατόν, εν έτει 2018, όταν πλήθος ασθενειών αντιμετωπίζονται με τσιπάκια και τεχνητή νοημοσύνη, να εξακολουθεί κανείς να πιστεύει ότι αμαρτάνει, ότι εγκληματεί -και δη εις βάρος του εαυτού του- επειδή δεν συντονίζεται σχολαστικά με τις φάσεις του φωτός στο περιβάλλον, με την περιφορά της Γης γύρω από τον Ήλιο.

Εύλογα, λοιπόν, μπορεί να συγχαίρεις τον εαυτό σου για το ότι αντέχεις στο ξενύχτι και ότι υπακούς μόνο στο «άδραξε την ώρα», ανεξαρτήτως ημέρας ή νύχτας, αντί για το «άδραξε την ημέρα» (το περίφημο carpe diem). Παρεμπιπτόντως, ο όρος «κιρκαδικό» προέρχεται από το λατινικό «circa diem», ήτοι «γύρω από την ημέρα». Ωστόσο, στα παρασκήνια του οργανισμού σου μαίνεται ένας κρυφός πόλεμος. Είναι ο πόλεμος ανάμεσα στη φυσική -ζωική εάν προτιμάς- τάξη, μια τάξη αυστηρή και αμείλικτη από τη μία πλευρά. Από την άλλη, σε διαρκή μετωπική σύγκρουση με την προηγούμενη (ή τουλάχιστον σε έντονη αντίθεση) βρίσκονται οι ανάγκες, οι επιθυμίες, οι επιδιώξεις, οι υποχρεώσεις του σύγχρονου τρόπου ζωής. Αναφέρθηκε προηγουμένως η διαταραχή της ορθής κρίσης, η οποία συνδέεται με το απορρυθμισμένο κιρκαδικό ρολόι. Ωστόσο στο βάθος της, αυτή η ανικανότητα να «διαβάσεις» σωστά εάν κάποιος σε συμπαθεί πραγματικά ή την επόμενη στιγμή θα καλέσει τον δικηγόρο του για να σου κάνει μήνυση, δηλαδή για τη δική σου σύγχυση, φταίει η πρωταρχική και αθεράπευτη σύγχυση του δυτικού ανθρώπου.
Πώς θα ζούμε καλύτερα; Εάν υπακούμε στις επιταγές του πολιτισμού ή εάν θα συντονιστούμε με τις φάσεις του κιρκαδικού ρολογιού; Ίσως βοηθά κάπως την επιλογή ανάμεσα στον φυσικό ή τον πολιτισμικά επιβεβλημένο ρυθμό ζωής το γεγονός ότι το 2017 τρεις Αμερικανοί επιστήμονες βραβεύτηκαν με το Νόμπελ Ιατρικής για την υπερτριακονταετή μελέτη τους σχετικά με τον κιρκαδικό ρυθμό σε μύγες που παρασιτούν σε φρούτα. Και, επίσης, ότι πιθανότατα ο ανθρώπινος οργανισμός γνωρίζει ακριβώς πότε είναι η ιδανική στιγμή για να υποβληθεί σε εγχείρηση ανοιχτής καρδιάς -φυσικά, βάσει του κιρκαδικού ρολογιού. Το οποίο ο ασθενής θα έχει κάνει ό,τι περισσότερο μπορεί για να το διαλύσει προτού φτάσει στη χειρουργική κλίνη.